Święty Stanisław ze Szczepanowa i kościół na Skałce w Krakowie

Kościół pod wezwaniem świętych Michała Archanioła i Stanisława Biskupa na Skałce w Krakowie to jedna z ważniejszych świątyń w historii Polski. Tragedia jaka według tradycji miała się tutaj wydarzyć zaciążyła na dziejach kraju i bardzo mocno wrosła w rodzimy katolicyzm. Popularna “Skałka” gościła królów, książąt i wielu zwyczajnych pątników. W 2005 roku (w rocznicę kanonizacji Stanisława) Jan Paweł II podniósł kościół do rangi bazyliki mniejszej.

Biskup Stanisław - święty czy zdrajca?

Postać świętego Stanisława Biskupa i jego losy od lat rozpalają spory wśród historyków. Problematyczna pozostaje nie tylko sama ocena działalności tego kościelnego dostojnika ale i podstawowe fakty z jego dziejów. Posiadamy dwie relacje kronikarskie, które mogą rzucić nieco światło na życie męczennika: Kronikę Galla Anonima (spisana została ponad 30 lat po śmierci biskupa) i Kronika Wincentego Kadłubka (powstała ponad 100 lat po tych tragicznych wydarzeniach). Obie różnią się w ocenie wydarzeń (Gall dystansuje się od oceny, mistrz Wincenty staje po stronie biskupa), jednak przekazują wiele istotnych informacji na temat osoby świętego. 


Przyjmuje się, że Stanisław pochodził ze Szczepanowa, z zasłużonego rodu. Najprawdopodobniej odebrał staranne wykształcenie, a ze względu na swoje przymioty około 1072 roku został biskupem krakowskim. Trudno powiedzieć co musiało stać się w ciągu kolejnych siedmiu lat, bo Stanisław stracił dotychczasowe poparcie króla. W roku 1079 został z rozkazu Bolesława Śmiałego zamordowany.

Gall Anonim określa go mianem “traditor episcopus” co wielu historyków (Czacki, Wojciechowski) tłumaczyło jako “biskup zdrajca”. Inni jednak wskazywali, że słowo “traditor” może oznaczać “buntownika” lub po prostu biskupa, który rzucił klątwę na króla. Z dzisiejszej perspektywy niemożliwym jest ocenić racje moralne obu stron. Nie pozwala na to szczupłość materiału źródłowego. Dość powiedzieć, że pojawiły się nawet opinie, wedle których biskup Stanisław nigdy nie istniał (są one jednak odosobnione).
 


Cuda i legendy

Z osobą świętego związanych jest wiele legend i historii o cudach. Większość z nich pochodzi z: kroniki Wincentego Kadłubka, “Vita maior” pióra Wincentego z Kielczy czy pism Jana Długosza. Do najpopularniejszych należy opowieść o Piotrawinie. Rycerz Piotr Strzemieńczyk (czasem nazywany też Piotrawinem) miał sprzedać Kościołowi wieś Piotrawin. Jednak po jego śmierci spadkobiercy zakwestionowali akt sprzedaży. Król stanął po ich stronie, pozostając głuchym na argumenty biskupa. Nie widząc wyjścia z tej sytuacji Stanisław... wskrzesił rycerza, który wyszedł z grobu i przed przerażonym królem zaświadczył, że wieś sprzedał. Potem zaś oznajmił, że zamiast żyć woli wrócić do grobu aby czym prędzej zakończyć swe męki czyśćcowe.


Wiele cudownych opowieści związanych jest ze śmiercią Stanisława. Jego pociętego na kawałki ciała miały strzec orły, a szczątki miały się cudownie zrosnąć. Brakowało jednak palca, który został połknięty przez rybę. Na całe szczęście na niebie pojawił się bielik, który schwytał żarłoczną rybę i relikwia została odzyskana. Do tej legendy nawiązują zdobienia sadzawki, jaka znajduje się przed kościołem. Ponoć jej woda, o charakterystycznym żelazistym posmaku, ma właściwości lecznicze. 


Kult

Kult świętego Stanisława rozpoczął się już po jego śmierci (przeniesienie zwłok do kościoła) i na trwale związał z historią Polski. Podczas rozbicia dzielnicowego opowieść o cudownym zrośnięciu pociętego na części ciała rozumiana była jako zapowiedź przyszłych losów kraju. Podobnie interpretowano ją również w czasie zaborów. Wstawiennictwu biskupa przypisywano także zwycięstwo pod Grunwaldem. Kanonizowany w 1253 roku Stanisław stał się jednym z głównych patronów Polski.
 Ciekawym zwyczajem jest Procesja Świętego Stanisława, która odbywa się w pierwszą niedzielę po 8. maja. Wierni, księża i kościelni dostojnicy w uroczystym pochodzie przechodzą z Wawelu na Skałkę. W czasach gdy Polska była monarchią, jej władcy brali udział w podobnej procesji, która miała być zadośćuczynieniem Bogu za zabójstwo biskupa. 
W ikonografii święty Stanisław przedstawiany jest w stroju biskupim, często w momencie śmierci. Rzadziej artyści sięgali po cud wskrzeszania rycerza Piotra.
 


Bazylika świętych Michała Archanioła i Stanisława Biskupa na Skałce w Krakowie

Znaleziska archeologiczne świadczą o tym, że Skałka była zasiedlona już w czasach wczesnośredniowiecznych. Od Wawelu odgradzały ją mokradła, co czyniło ją dobrym miejscem do obrony. Według tradycji znajdowała się tu świątynia pogańska, która po przyjęciu chrześcijaństwa została zamieniona w kościół. Niektórzy historycy starali się umiejscowić tutaj katedrę z czasów Bolesława Chrobrego, jednak ta teoria pozbawiona jest oparcia w źródłach.

Według Kroniki Wincentego Kadłubka to właśnie w tym miejscu poniósł śmierć święty Stanisław. Miało się to stać przy bocznym ołtarzu. Dziś turyści mogą obejrzeć dość realistyczny wizerunek biskupa (przedstawionego z wbitą w głowę szablą) oraz kawałek drewna, na którym oprawcy porąbali ciało świętego.
 Z dużą dozą pewności można stwierdzić, że murowaną świątynię wystawiono z fundacji Kazimierza Wielkiego (według niektórych historyków, król jedynie odrestaurował istniejącą wcześniej świątynię). Jan Długosz opisuje go jako “kościół okrągły z białego kamienia wymurowany, poświęcony św. Michałowi i Aniołom z jeziorkiem”. Kronikarz narzekał jednak na ubogie wyposażenie Skałki. Aby ten stan rzeczy zmienić osiedlił tutaj zakon paulinów. W XVIIII wieku uznano, że gotycki kościół chyli się ku upadkowi i nie jest zbyt reprezentatywny. Podjęto więc decyzję o jego rozbiórce. Nową świątynie zbudować miał Antoni Gerhard. Najwyraźniej jednak jej bryła nie spodobała się paulinom, bo po pięciu latach nakazali oni zmienić projekt. Tym razem postawili na królewskiego architekta Antoniego Solariego. W 1751 roku barokowy kościół można już było konsekrować. 
 Świątynia dotrwała do naszych czasów zachowując swój barokowy styl. Posiada trzy nawy, a pomyślana została na planie prostokąta. Lewa i prawa nawa zawierają szereg niewielkich kaplic wykonanych z czarnego marmuru. W ołtarzu głównym obok figur aniołów i Boga Ojca, turysta obejrzeć może obraz przedstawiający strącenie szatana przez Michała Archanioła.
 


Krypta zasłużonych

Podczas rozbiórki gotyckiej świątyni natrafiono na grób Jana Długosza. Kości kronikarza zebrano do glinianej urny. W XIX wieku pojawił się pomysł założenia na Skałce miejsca, w którym można by grzebać ludzi zasłużonych dla narodu polskiego i rodzimej kultury. Polityka władz austriackich była dość tolerancyjna dlatego projekt został sfinalizowany w 1880 roku. Jako pierwsze, w krypcie pod kościołem, spoczęły doczesne szczątki Jana Długosza. Wykonano specjalną metalową trumnę, a następnie kamienny sarkofag. Opinia publiczna była nadzwyczaj przychylna, dlatego też już rok później na Skałkę przeniesiono kości poetów Wincentego Pola i Lucjana Siemieńskiego.

Krypty pod kościołem świętego Michała Archanioła i świętego Stanisława powoli zapisywały się w świadomości Polaków jako miejsce pochówku patriotów. Manifestacjami stały się pogrzeby Adama Asnyka, Stanisława Wyspiańskiego i Józefa Ignacego Kraszewskiego.

W PRLu na Skałce odbyły się dwa pochówki: Ludwika Solskiego i Tadeusza Banachiewicza, zaś w 2004 roku pochowano tam Czesława Miłosza. Wcześniej wieczny odpoczynek w kryptach znaleźli jeszcze: Teofil Lenartowicz, Henryk Siemiradzki, Jacek Malczewski i Karol Szymanowski.

Ołtarz Trzech Tysiącleci

Na terenie sanktuarium znajduje się też interesujący ołtarz polowy. Odsłonięta w 2008 roku budowla (według projektu profesora Wincentego Kuśmy) składa się z filarów, na których umieszczono postacie świętych i zasłużonych dla Polski, stołu oraz monolitu symbolizującego trzy sakramenty. Mimo dość ostrej krytyki Ołtarz Trzech Tysiącleci pozostaje jedną z ciekawszych, współczesnych instalacji o charakterze religijnym.

Informacje praktyczne

Msze święte

Msze św. w Kościele na Skałce odprawiane są w następujących dniach i godzinach:

• w niedziele (oraz uroczystości nakazane) o: 7:00, 8:00, 9:00, 10:30, 12:30, 17:30 i 20:00;
• w dni powszednie o: 7:00, 8:00, 16:00 i 19:00.

Zwiedzanie krypty

Krypta jest udostępniona do zwiedzania przez cały rok:

• od kwietnia do października w godzinach 9:00 - 17:00;
• od listopada do marca - po uprzednim zgłoszeniu na furcie.