Ostrów Lednicki - zwiedzanie, zabytki i atrakcje turystyczne

Tajemnicza wyspa już od lat budzi spory archeologów i historyków. Co mieściło się tutaj w czasach pierwszych Piastów? Nawet jeśli odpowiedzi na to pytanie nigdy nie poznamy, warto wybrać się na wycieczkę z Gniezna i chwilę podumać tu nad historią naszego kraju.

Ostrów Lednicki - historia

Powszechnie Ostrów Lednicki kojarzony jest z historią państwa Polan. Trzeba jednak pamiętać, że najstarsze ślady obecności człowieka na wyspie pochodzą z epoki neolitu. Pierwszy, niewielki gród powstał prawdopodobnie w połowie X wieku. Jednak najistotniejsze wydarzenia, z punktu widzenia turysty, miały tu miejsce w czasach monarchii wczesnopiastowskiej. Większość historyków jest zgodna co do tego, że palatium i umocnienia na wyspie wzniósł jeszcze Mieszko I. Odnalezione baseny chrzcielne są według niektórych badaczy dowodem na to, że mogło tu dojść do tzw. "chrztu Polski" czyli przyjęcia chrześcijaństwa przez księcia Polan. Trzeba jednak zaznaczyć, że inni naukowcy przesuwają powstanie grodu na Ostrowie na okres panowania Bolesława Chrobrego (m.in. prof. Urbańczyk). Nie jest to popularna hipoteza, ale zdobyła sobie pewne grono zwolenników. Można jednak z całą pewnością stwierdzić, że czasy panowania pierwszego polskiego króla były dla niewielkiej wyspy okresem świetności.

Trudno jednoznacznie określić funkcję jaką pełniło tutejsze palatium: większość historyków uznaje je za jedną z głównych siedzib władcy, ale pojawiają się także bardziej nietypowy pomysły (np. identyfikujące Ostrów Lednicki z miejscem osadzenia uprowadzonej przez Chrobrego księżniczki ruskiej Przedsławy Włodzimierzówny).

Upadek grodu związany był z najazdem księcia Brzetysława, który złupił Gniezno i okolice, paląc również tutejsze fortyfikacje. Ilość uzbrojenia odkryta w jeziorze świadczy o tym, że walka musiała być zażarta. Ostatecznie jednak obrońcy ulegli. Po odtworzeniu monarchii piastowskiej całość odbudowano, ale wyspa nigdy już nie pełniła większej roli w historii państwa polskiego (wiązało się to z przeniesieniem ośrodków władzy centralnej z Wielkopolski do Krakowa).

Do około XIV wieku na pobliskiej Ledniczce mieściła się siedziba kasztelana, Ostrów Lednicki zaś stał się miejscem pochówków okolicznej ludności. Ponowne zainteresowanie tym terenem przyniósł wiek XIX. Wyspa trafiła wtedy w ręce jednego z pruskich osadników, który pozyskiwał z ruin materiały budowlane. Te działania zostały nagłośnione przez hrabiego Edwarda Raczyńskiego, a po licytacji teren kupił inny arystokrata - Albin Węsierski. Umożliwiło to przeprowadzenie pierwszych badań archeologicznych. Właściciel planował ustawienie tu dwóch pomników: Joachima Lelewala i Aleksandra Narcyza Przezdzieckiego (znanych historyków i badaczy dziejów Polski). Projektu nigdy nie zrealizowano ze względu na śmierć hrabiego. Wzrost zainteresowania Lednicą doprowadził do ożywionej dyskusji wśród historyków - ruiny interpretowano jako zamek Bolesława Chrobrego lub pogańską świątynię. Cały czas prowadzono również wykopaliska. Prace na Ostrowie kontynuowane są do dziś, a rozwój archeologii daje nowe możliwości i przynosi kolejne odkrycia. W 1969 roku utworzono tu pierwsze muzeum, które funkcjonuje dziś jako Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy.

Ostrów Lednicki - zwiedzanie

Po dopłynięciu na wyspę możemy udać się wytyczoną ścieżką w lewo lub w prawo. Kierunek jaki obierzemy nie ma większego znaczenia bo droga poprowadzona jest po okręgu. Idąc nią zobaczymy wszystkie najważniejsze obiekty:

Palatium i baptysterium

Najbardziej okazałym gmachem dawnego grodu było preromańskie, murowane palatium (czyli siedziba władcy). Jeszcze w XIX wieku istniała dobrze zachowana arkada, zniszczona przez pruskich administratorów, którzy poszukiwali tu ukrytych skarbów. Wedle przyjętego przez naukowców datowania ruiny pochodzą z drugiej połowy X wieku. Całość przebudowano jeszcze dwukrotnie - około roku tysięcznego i w XII wieku. Trzeba jednak zaznaczyć, że istnieje alternatywna teoria (lansowana przez prof. Przemysława Urbańczyka), zgodnie z którą palatium wzniósł dopiero Bolesław Chrobry. Niektórzy twierdzą też, że kamienna budowla była siedzibą biskupa Jordana. Nieco bardziej prawdopodobna jest teza, że Mieszko I użyczył swego pałacu Jordanowi do czasu powstania siedziby hierarchy w Poznaniu. Założenie składało się z kilku wydzielonych pomieszczeń, z drewnianą klatką schodową i dużą aulą. Jednak najwięcej emocji budzi położona po wschodniej stronie palatium kaplica. Odkryte w jej wnętrzu zagłębienia zostały zidentyfikowane jako baseny chrzcielne. Jest to jedyne baptysterium z X wieku na terenie Polski, co do funkcji którego historycy nie mają wątpliwości.

Jeśli uznać, że palatium powstało w X wieku można domniemywać, że właśnie tutaj Mieszko I przyjął chrzest. Niestety wobec braku źródeł pisanych nie jesteśmy w stanie potwierdzić tej teorii. Być może baseny chrzcielne służyły jedynie najbliższemu otoczeniu księcia i jego wysoko postawionym poddanym. Niezależnie od tego kto i w jakich okolicznościach przyjmował tu chrzest, mamy do czynienia z bardzo interesującą budowlą, jednym ze szczytowych osiągnięć architektury przedromańskiej na terenie Polski.

Ruiny kościoła dworskiego

Nieco dalej, pomiędzy palatium, a wałem grodu wzniesiono niewielki kościółek. Przez pewien czas łączono go z następującą wzmianką z Jana Długosza:

"Lednica, znaczne jezioro w Wielkopolsce, położone koło miasteczka Pobiedzisk, niemałą mające na sobie wyspę, na której, jak starzy wspominają raczej, a niźli przekazują pismem, była ongiś ufundowana gnieźnieńska katedra metropolitalna (co też ruiny i szczątki murów potwierdzają), z biegiem zaś czasu dla trudności dostępu przeniesiona do Gniezna".

Pojawiały się też fantastyczne teorie o siedzibie na Lednicy ruskiego patriarchy. Dziś historycy zgadzają się co do tego, że świątynia pełniła funkcję kościoła grodowego. O wyjątkowości tej jednonawowej budowli świadczą bardzo bogate znaleziska archeologiczne m.in. słynna lednicka stauroteka (czyli specjalny relikwiarz przeznaczony na szczątki Krzyża Świętego). Odnaleziono tu także resztki szklanych kandelabrów - wszystko to świadczy o niezwykle bogatym wyposażeniu. Jednak najciekawsze wydają się dwa nagrobki umieszczone w głównej nawie.

Zgodnie ze średniowieczną tradycją w takim miejscu składano zwłoki władców bądź członków ich rodzin. Mniejszy z grobów (najprawdopodobniej dziecka) został ekshumowany jeszcze w średniowieczu (znaleziono w nim jedynie ślady po trumnie i złotą obrączkę), w drugim odkryto szkielet dorosłego mężczyzny. Pochówki odbyły się przed rokiem 1038 stąd zdaniem badaczy w większej z trumien złożono ciało jednego z synów Chrobrego: Ottona lub Bezpryma. Ciekawą hipotezę postawił prof. Gerard Labuda, który dopatrywał się tu miejsca ostatniego spoczynku nieznanego z imienia syna Chrobrego i uprowadzonej z Rusi księżniczki Przedsławy. Wobec braku innych znalezisk archeologicznych z tych miejsc skazani jesteśmy tylko na domysły.

Wał obronny

Wykorzystując naturalną rzeźbę terenu ufortyfikowano wyspę, otaczając wałem jej południową część. Do grodu prowadziła jedna brama. Wał miał konstrukcję drewniano-ziemną i najprawdopodobniej w najwyższym punkcie osiągał wysokość kilkunastu metrów. Aby spróbować wyobrazić sobie kształt dawnego założenia obronnego najlepiej wejść na najwyższy punkt grodziska.

Mosty

Na wyspie znajdują się dziś dwie drewniane przystanie. Oznaczają one miejsca, gdzie niegdyś stały potężne, zbudowane z drewna, mosty. Podczas badań podwodnych udało się odkryć pozostałości pali, na których umieszczono przeprawy. Most wiodący ku Gnieznu był węższy (ok. 170 cm), zaś ten wiodący w stronę Poznania liczył 480 cm. szerokości. Taka droga miała bardzo dużą, jak na owe czasy, przepustowość, co świadczy o randze Ostrowa Lednickiego.

Oba mosty zostały spalone przez mieszkańców podczas obrony wyspy przed wojskami Brzetysława. Do odkrycia i wykonania modeli mostów wydatnie przyczyniły się badania z zakresu archeologii podwodnej. Udało się się ustalić, że przeprawy wzniesiono najprawdopodobniej zimą, umieszczając potężne pale w zamarzniętym jeziorze. Wokół mostów odkryto niezwykle dużą liczbę broni i narzędzi codziennego użytku. Ciekawym znaleziskiem była łódź z X wieku, najprawdopodobniej wykorzystywana przez ówczesnych wojowników.

Przez długi czas sądzono, że pobliska wyspa Ledniczka (obecnie rezerwat przyrody) nie posiadała stałego połączenia z Ostrowem. W 2017 roku udało się jednak odnaleźć resztki trzeciego mostu. Co ciekawe datowanie wykazało, że był on znacznie młodszy od dwóch pozostałych mostów przepraw - pochodził z XIII wieku.

Cmentarzysko

Jak wspomniano wyżej po odbudowie zniszczeń z czasów najazdu Brzetysława, na wyspie założono cmentarzysko. Ostatnie pochówki (mieszkańcy okolicznych wiosek) pochodzą z XIV wieku. Dzięki przeprowadzonym badaniom archeologicznym wydobyto ponad dwa tysiące szkieletów. Większość ciał układano na plecach z głową w kierunku zachodnim (a twarzą zwróconą ku wschodowi). Uważano bowiem, że wschodzące słońce powinno oświetlać twarz zmarłego. Prasa i naukowcy wiele miejsca poświęcili pochówkowi tzw. "Olbrzymki z Lednicy". Chodzi o szkielet kobiety, która za życia mierzyła ok. 215 centymetrów wzrostu! Cierpiała na liczne choroby (skolioza, kostniak, częściowa głuchota i być może upośledzenie umysłowe), a dożyła ok. 25 lat. Mimo, że jej pochówek nie zawierał żadnych przedmiotów (być może z powodu biedy) to jednak archeolodzy twierdzą, że kobietę za życia otoczono opieką i nie odrzucono (ślady po wyleczeniu złamania kości i zapalenia płuc).

Z pozostałych pochówków zainteresowanie budzą bogato wyposażone groby dziecięce, szczątki Skandynawów (być może najemnych wojowników i ich rodzin) czy tajemniczy "mężczyzna z mieczem" (broń umieszczono w nietypowy sposób - pionowo). Ciekawym znaleziskiem okazała się muszla odkryta w tzw. "grobie pielgrzyma". Archeolodzy przypuszczają, że jej posiadacz pielgrzymował do Santiago de Compostela. Być może, prowadzone cały czas, badania doprowadzą niebawem do odnalezienia kolejnych średniowiecznych grobów.

Inne

Na wyspie umieszczono kilka nietypowych posągów, przedstawiających wojów oraz postacie historyczne. Zostały one wykonane przez Juliana Boss-Gosławskiego. Rzeźbiarz miał swoją pracownię we wsi Rybitwy, niedaleko jeziora. Od niedawna można obejrzeć też makietę grodu.

Poza wyspą w niewielkim budynku z kasami biletowymi organizuje się wystawy czasowe. Rolę pawilonów wystawowych pełnią też tzw. Skarbczyk czyli kopia kościoła z poznańskiej Śródki i spichlerz z Majkowa.

W tym drugim budynku zgromadzono przedmioty wydobyte podczas prac archeologicznych. Ciekawym obiektem jest wiatrak z Gryżyny, którego elementy pochodzą jeszcze z XVI wieku. Można też zapoznać się z informacjami na temat wierzeń dawnych Słowian i zobaczyć hipotetyczną pogańską świątynię na plenerowej wystawie "Gdy bogów było wielu".

Ostrów Lednicki - informacje praktyczne [stan na czerwiec 2019]

• Uwaga! Na wyspę można się dostać jedynie w sezonie turystycznym - od kwietnia do października. Tylko w tym okresie kursują przewożące turystów promy (koszt przeprawy w cenie biletu). W sezonie będziemy mogli zwiedzić ruiny palatium i wystawy plenerowe od wtorku do niedzieli. Informacje o dokładnych godzinach otwarcia oraz cenach biletów znajdziecie tutaj: .

• Aby dotrzeć do Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy należy, jadąc drogą s5, zjechać w stronę Lednogóry kierując się ku punktowi: 52.528164, 17.382994. Turyści nie podróżujący samochodami zdani są na podróż autobusami PKS Gniezno (kilka połączeń dziennie). Należy wysiąść na przystanku Dziekanowice Skrzyżowanie i kierować się na północ, wzdłuż brzegu jeziora. Do przejścia będziemy mieli ok. 2,5 kilometra (po drodze mijamy Wielkopolski Park Etnograficzny i obecnie nieudostępniany do zwiedzania budynek muzeum), przejście na prom znajduje się za parkingiem (lokalizacja: 52.527739, 17.381493), obok mieszczą się kasy biletowe, toalety i sklepik muzealny.

Ostrów Lednicki - okolice

Jeśli mamy trochę więcej czasu powinniśmy koniecznie odwiedzić położony w pobliżu Wielkopolski Park Etnograficzny w Dziekanowicach. Jest to jedno z największych tego typu muzeów w Polsce. W środku można zobaczyć liczne przykłady budownictwa drewnianego z Wielkopolski. Odbywają się tu również liczne imprezy plenerowe i rekonstrukcyjne. Więcej informacji na oficjalnej stronie WWW.

Turyści zmotoryzowani mogą udać się do pobliskiego Grzybowa (ok. 30 kilometry), gdzie zachowały się pozostałości największego grodu wczesnopiastowskiego (obecnie znajduje się tu Rezerwat Archeologiczny Gród w Grzybowie). Zwiedzić można również pozostałości grodu w Gieczu (ok. 30 kilometrów na południe od Ostrowa Lednickiego).

Rzecz jasna warto wybrać się również do pobliskiego Gniezna, gdzie zobaczymy monumentalną bazylikę prymasowską oraz zwiedzimy Muzeum Początków Państwa Polskiego. Zainteresowani historią naszego kraju i architekturą średniowieczną mogą wybrać się w podróż Szlakiem Piastowskim. Jest to specjalna trasa łącząca miejsca związane z historią i kulturą polskiego średniowiecza. Więcej informacji o trasie tutaj: LINK.

Ciekawostki

• Ostrów Lednicki jest jednym z miejsc akcji powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego pt. "Stara baśń". Autor umieścił na wyspie pogańską świątynię Nii (Nijoły), ze świętym ogniem strzeżonym przez kapłanki. Tutaj przybywa główna bohaterka książki aby schronić się przed grożącą jej zemstą. Trzeba jednak zaznaczyć, że taka wizja Ostrowa nie ma zbyt wiele wspólnego z rzeczywistością.
• Wyspa pojawia się również w innych powieściach historycznych jak np. w "Powieściach Piastowskich" Karola Bunscha lub "Dagome Iudex" Zbigniewa Nienackiego.
• W XIX wieku kiedy środowisko naukowe zainteresowało się Ostrowem Lednickim, historyk Ignacy Polkowski wydał niewielką broszurę pod tytułem: "Opisy starożytnych ruin na wyspie jeziora Lednickiego". Jest to bardzo interesujący opis historii prowadzonych wtedy poszukiwań archeologicznych wraz z informacji o znalezionych przedmiotach, przypuszczeniach i krążących w okolicy opowieściach. Całość dostępna jest w internecie: pod tym linkiem.