Sandomierz: atrakcje, zabytki, wąwozy. Co warto zwiedzić i zobaczyć?

Położone nad brzegiem Wisły miasto co roku gości tysiące turystów. Wielu z nich przyjeżdża tu dzięki serialowi "Ojciec Mateusz", ale przecież Sandomierz to także ponad tysiącletnia historia!

Z nami poznasz atrakcje Sandomierza oraz dowiesz się co warto zwiedzić i zobaczyć.

Nazwa

Wszystko wskazuje na to, że słowo Sandomierz pochodzi od dawnego imienia Sędomir (być może władcy lub założyciela grodu). Opowieści wywodzące nazwę od pobliskiego ujścia Sanu należy raczej włożyć między bajki.

Krótka historia miasta

Dogodne położenie miasta sprawiło, że pierwsi osadnicy przybyli tu już 7 tysięcy lat temu. Około X wieku powstał gród książęcy, choć trudno dziś powiedzieć gdzie dokładnie się on znajdował. Gall Anonim opisując podział kraju podczas panowania Władysława Hermana wymienia Sandomierz jako jeden z ośrodków władzy książęcej (obok Wrocławia i Krakowa). Po testamencie Bolesława Krzywoustego ziemię Sandomierską objął we władanie jego syn Henryk (nazwany potem Sandomierskim). Po śmierci tegoż (podczas wyprawy na ziemi Prusów) ziemię sandomierską włączono do dzielnicy krakowskiej.

Rozwój miasta zakończyły najazdy tatarskie z 1241 i 1260 roku. Walki były krwawe i zacięte - podczas pierwszego ataku w okolicach Sandomierza zginął jeden z mongolskich wodzów, a w czasie drugiego gród zdobyto dzięki podstępowi.

W 1286 roku książę Leszek Czarny ponownie lokował miasto na prawie magdeburskim. Osada rozwijała się bardzo szybko - często przebywali tu polscy królowie m.in. Władysław Jagiełło i Kazimierz Wielki. Ten ostatni przejeżdżał przez Sandomierz również podczas swojej ostatniej podróży - ze złamaną nogą do Krakowa, gdzie zmarł.

W czasach nowożytnych odbywał się tu zjazdy szlachty. Okres prosperity przerwał potop szwedzki. Próby ożywienia gospodarczego i kulturalnego trwały do czasu zaborów. Podczas powstania styczniowego pod bramą Opatowską doszło do krótkiego starcia z oddziałem kozackim, zakończonego klęską polskich powstańców.

Represje zaborców i ich polityka doprowadziły do ograniczenia roli miasta i jego stagnacji gospodarczej. Próbę zmiany tego stanu rzeczy podjęto w niepodległej Polsce - Sandomierz miał stać się ośrodkiem administracyjnym Centralnego Okręgu Przemysłowego.

Niestety wybuch drugiej wojny światowej pokrzyżował te plany. Okupacja przyniosła zagładę społeczności żydowskiej i śmierć wielu przedstawicieli miejscowej inteligencji. Zabytkowa zabudowa nie ucierpiała podczas walk w 1945 roku. Zdaniem mieszkańców miasta stało się to dzięki decyzjom pułkownika Armii Czerwonej Wasyla Skopenki. Sprawa jest dyskusyjna, ale faktem jest, że ostatnią wolą Skopenki było spocząć w Sandomierzu (jego grób znajduje się na terenie cmentarza żołnierzy radzieckich).

Dzisiejszy Sandomierz to miasto pełne historycznych budowli, zieleni i turystów. Odwiedzają je turyści z kraju i innych państw europejskich.

Jak zwiedzać Sandomierz?

Aktywny turysta może spędzić w Sandomierzu nawet kilka dni bez poczucia nudy. Miasto ma do zaoferowania naprawdę dużo - kilka placówek muzealnych, spacery wąwozami czy wyprawa w Góry Pieprzowe zapewnią rozrywkę na długie godziny.

Większość atrakcji Sandomierza leży w obrębie historycznego starego miasta, a pozostałe nie są wcale zbytnio od niego oddalone. Dla przykładu, ruszając spod ratusza dojdziemy do Wąwozu Królowej Jadwigi w mniej niż 15 minut.

Dłuższa wędrówka czekać będzie jedynie na tych turystów, którzy chcieli by pospacerować po Górach Pieprzowych.

Sandomierz: atrakcje, zabytki, ciekawe miejsca. Co warto zobaczyć?

Brama Opatowska: punkt widokowy na okolicę

Jeśli do Sandomierza przyjedziemy autobusem jest bardzo prawdopodobne, że na teren Starego Miasta dostaniemy się właśnie przez Bramę Opatowską. To pozostałość po średniowiecznych murach miejskich, zwieńczona renesansową attyką. Dziś brama pełni funkcję wieży widokowej. Z jej szczytu rozciąga się widok na miasto i jego okolice (widać nawet Góry Pieprzowe).

Wejście jest biletowane: w sezonie zapłacimy 10 złotych za bilet normalny, 8 złotych za bilet ulgowy (poza sezonem obowiązuje inna taryfa biletowa). Godziny otwarcia uzależnione są od miesiąca i można je sprawdzić na oficjalnej stronie obiektu.

Kościół świętego Michała

ul. Żeromskiego 6

Barokowa świątynia wzniesiona została jako kościół przyklasztorny sióstr benedyktynek. Zostały one sprowadzone do Sandomierza przez Elżbietę Sieniawską. Siostry tułały się po różnych miejscach (pierwszy drewniany klasztor spłonął) aż wreszcie w pobliżu Bramy opatowskiej wzniosły murowany kościół i budynki mieszkalne.

Po powstaniu styczniowym władze carskie zakazały przyjmowania panien do nowicjatu, a po jakimś czasie odebrały klasztor zakonowi. Na początku XX wieku w zapuszczonych budynkach ulokowano Wyższe Seminarium Duchowne. Podczas prac porządkowych w ogrodzie dokonano fascynującego odkrycia - w korzeniach jednego z drzew spoczywała królewska korona. Dziś przyjmuje się, że to korona podróżna Kazimierza Wielkiego. Król mógł ją zostawić w Sandomierzu jak wotum dla katedry. Jak jednak znalazła się pod drzewem nadal pozostaje zagadką. Dziś przechowywana jest w Krakowie, na zamku sandomierskim znajduje się jej kopia.

Rynek: zabytkowe kamienice

Główny plac miasta nie zachował być może tak interesujących budowli jak te z Wrocławia czy Torunia, jest tu jednak kilka kamienic, którym warto przyjrzeć się bliżej. W posiadającej podcienia Kamienicy Oleśnickich (Rynek 10) podpisano w 1570 roku zgodę sandomierską (rodzaj ugody pomiędzy kilkoma denominacjami protestanckimi).

Elementy gotyckie zachował tzw. konwikt Boboli (Rynek 5 - mieściła się tu jezuicka szkoła dla uboższych). Dziś funkcjonuje tu wystawa "Świat ojca Mateusza" prezentująca wnętrza, w których rozgrywa się akcja serialu oraz figury woskowe bohaterów (czynna w sezonie letnim przez cały tydzień od 9 do 18, koszt biletów: 16 złotych - normalny, 14 złotych - ulgowy) [stan na styczeń 2021].

Znakiem rozpoznawczym sandomierskiego rynku jest jego pochyłość. Różnica wysokości pomiędzy najniżej a najwyżej położonym punktem wynosi kilkanaście metrów.

Ratusz: gotycko-renesansowa wizytówka miasta

Wybudowany w XIV wieku był pierwotnie znacznie mniejszy. Jego najstarsza ceglana część reprezentuje styl gotycki. W późniejszych latach siedziba rady miasta została rozbudowana w stylu renesansowym. Z tych czasów pochodzą ozdobne attyki (z czterema rzeźbami głów wyobrażającymi wszystkie stany społeczne).

Po drugiej wojnie światowej na południowej ścianie budowli umieszczono zegar słoneczny. Twórcą czasomierza był Tadeusz Przypkowski - kolekcjoner i założyciel Muzeum Zegarów w Jędrzejowie.

Podziemna trasa turystyczna

Sandomierskie podziemia pochodzą z czasów średniowiecza. Wtedy to dobrze rozwijające się miasto potrzebowało magazynów na produkty, jakimi handlowali miejscowi kupcy. W skale, na której leżał gród, drążono komory i tunele, tworząc istny labirynt korytarzy, przejść i komnat. Z czasem system podziemi uległ zapomnieniu.

Przypomniały one o sobie w czasach powojennych, kiedy to zaczęły zapadać się fragmenty sandomierskich ulic. Zagrożone było całe Stare Miasto. Podjęto zakrojone na szeroką skalę prace ratunkowe, zakończono w latach 70. W roku 1977 otwarto dla zwiedzających Podziemną Trasę Turystyczną.

Wycieczka z przewodnikiem po podziemnych korytarzach należy do najciekawszych atrakcji w Sandomierzu. Turyści mogą zobaczyć średniowieczne piwnice, ale też wykopany przez górników współczesny tunel.). Ceny biletów to: 16 złotych normalny i 12 złotych ulgowy. Godziny otwarcia można znaleźć na oficjalnej stronie atrakcji. [stan na styczeń 2021]

Wejście znajduje się na dziedzińcu Kamienicy Oleśnickich ( Rynek 10).

Ucho Igielne - ostatnia z sandomierskich furt

Sandomierskie mury obronne poza bramami posiadały również wąskie furty. Przetrwała zaledwie jedna z nich nazywana Uchem Igielnym (Podwale Górne) bądź też furtą dominikańską (klucze do niej posiadali zakonnicy). Nazwa wzięła się od kształtu przejścia, ale nawiązuje również do tekstów biblijnych.

Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny ze wspaniałymi freskami

Katedralna 1

Sandomierska katedra została wybudowana (na miejscu dawniejszej świątyni) przez Kazimierza Wielkiego jako kościół pokutny po zamordowaniu (z rozkazu królewskiego) ks. Marcina Baryczki. Świątynia zachwyca bogatym wnętrzem, łączącym w sobie elementy z różnych epok.

Najcenniejsze to freski w prezbiterium kościoła. Pochodzą z czasów Władysława Jagiełły i utrzymane są w stylu bizantyjsko-ruskim. Na ścianach umieszczono cykl barokowych obrazów, odnoszących się do martyrologii Kościoła oraz historii miasta. Wśród nich znajduje się słynny "Mord rytualny" Karola de Prévot, przedstawiający rzekomą zbrodnię dokonaną przez Żydów w XVIII wieku.

Dzwonnica

Tuż obok bazyliki katedralnej stoi barokowa dzwonnica z pierwszej połowy XVIII wieku, która zastąpiła znacznie starszą budowlę. W jej wnętrzu znajdują się trzy dzwony, a największy z nich, datowany na XVII wiek, nazywany jest Michałem Aniołem.

Będąc w Sandomierzu warto sprawdzić, czy dzwonnica nie jest udostępniona dla odwiedzających.

Dom Długosza: Muzeum Diecezjalne

Jana Długosza 9

Pochodzący ze średniowiecza budynek, ufundowany przez Jana Długosza dla księży mansjonarzy. Byli to kapłani wykonujący pewne funkcje w pobliskiej katedrze, a nie będący do niej na stałe przypisani.

Budynek został odrestaurowany w czasach międzywojennych przez ówczesnego biskupa Włodzimierza Jasińskiego. Ów hierarcha utworzył tu Muzeum Diecezjalne (zaczątek kolekcji stanowiły prywatne zbiory Jasińskiego). Można tu zobaczyć kolekcję sztuki sakralnej (rzeźba średniowieczna, portrety trumienne lub obraz “Matka Boska z Dzieciątkiem i św. Katarzyną Aleksandryjską” Łukasza Cranacha Starszego!), a także włos Napoleona, bułkę z XVII wieku czy rękawiczki królowej Jadwigi.

Godziny otwarcia (uzależnione od sezonu i dnia tygodnia) możemy sprawdzić na oficjalnej stronie placówki.

Zamek królewski: muzeum poświęcone historii miasta

Zamkowa 12

Według jednej z koncepcji to właśnie tutaj znajdował się gród Henryka Sandomierskiego. Po najazdach tatarskich umocnienia odtworzono, a za czasów Kazimierza Wielkiego wzniesiono tu gotycki zamek. Budowla była wielokrotnie przebudowywana, ale najistotniejsza okazała się jej rozbudowa z czasów renesansu. Powstała wówczas trójskrzydłowa rezydencja, która była siedzibą starosty oraz miejscem sprawowania sądów.

Podczas potopu szwedzkiego zamek został wysadzony w powietrze przez wycofujące się wojska Karola X Gustawa. Przetrwało tylko jedno ze skrzydeł, w następnych latach odnowione i wyposażone w tzw. kurzą stopkę (celem zabezpieczenia zamku przed osunięciem się do Wisły).

Od XIX wieku do lat powojennych zamek wykorzystywano jako więzienie. Dziś mieści się tu Muzeum Okręgowe, prezentujące historię miasta i zamku, zbiory sztuki użytkowej, etnos wsi sandomierskiej oraz sylwetkę Jarosława Iwaszkiewicza.

Aktualne dni i godziny otwarcia można sprawdzić tutaj. Bilet normalny kosztuje 15 zł, a ulgowy 10 zł. [stan na styczeń 2021]

Kościół św. Jakuba

Staromiejska 3

Nieco dalej od historycznego centrum znajduje się jeden z największych skarbów Sandomierza - XIII-wieczny kościół św. Jakuba. Jest to gotycka budowla, której powstanie związane jest z przybyciem do Polski zakonu dominikanów (działalność m.in. świętego Jacka). Wniesiono ją na fundamentach dawniejszej świątyni (jej historia nie została do końca poznana). Podczas drugiego najazdu tatarskiego zdobywcy miasta wymordowali tu dominikańskich zakonników i ich przeora błogosławionego Sadoka. Przeprowadzone współcześnie badania archeologiczne doprowadziły do odkrycia zbiorowej mogiły kilkuset pomordowanych (mogła ona pochodzić z czasów najazdu).

Wnętrze świątyni jest dość surowe, ale zachowało się kilka interesujących zabytków: barokowe kaplice, secesyjne witraże, obraz Matki Boskiej Różańcowej czy najstarsze datowane dzwony w Europie (dzwon Piotr z 1314 r. oraz dzwon Jan z 1389 r.). Świątynia została uwieczniona w powieści Wiesława Myśliwskiego pod tytułem “Widnokrąg”.

Synagoga

ul. Żydowska

Średniowieczna gmina żydowska dawnego Sandomierza należała do jednych z liczniejszych w kraju. Jednak współczesny budynek pochodzi dopiero z XVIII wieku (powstał na miejscu poprzedniej synagogi). We wnętrzu zachowały się interesujące malowidła o tematyce religijnej.

Dziś mieści się tu Archiwum Państwowe. Co ciekawe to właśnie w tym miejscu rozpoczyna się akcja powieści Zygmunta Miłoszewskiego pod tytułem "Ziarno prawdy" (pod ścianą sandomierskiej synagogi zostają znalezione zwłoki młodej kobiety).

Wąwozy lessowe: Wąwóz Królowej Jadwigi i inne

O specyfice miasta decydują też słynne wąwozy. Pokłady lessu były w wielu miejscach wymywane przez strumienie, co doprowadziło do utworzenia się charakterystycznych form erozyjnych (często o wysokości kilku metrów), których brzegi porośnięte są drzewami i inną roślinnością.

Do najbardziej znanych należą: Wąwóz Królowej Jadwigi (nazwany tak od imienia Jadwigi Łokietkówny) oraz Wąwóz Piszczele (nazwa pochodzi od licznych kości, znajdowanych w jego ścianach i na dnie, które miały należeć do najeżdżających miasto Tatarów).

Góry Pieprzowe: rezerwat przyrody na obrzeżach Sandomierza

Z punktu widzenia geografii nie są to góry sensu stricto (mają poniżej 300 metrów n.p.m.). Niegdyś był znacznie wyższe - ich obecna forma to wynik procesów erozyjnych sprzed tysiącleci. Obecnie ten teren to rezerwat przyrody. Prowadzi doń szlak czerwony, a jednym z najczęściej odwiedzanych przez turystów miejsc jest punkt widokowy w okolicach wsi Kamień Łukawski.

Nazwa pasma wzięła się od skruszonych części łupków, które przypominają ziarna pieprzu. Lokalni mieszkańcy nazywają je po prostu Pieprzówkami. Rezerwat słynie z dziko rosnących róż - botanicy odkryli tu kilkanaście gatunków tych roślin.

Przysmaki Sandomierza: wino, cydr oraz krówki

Podczas wizyty w Sandomierzu warto skosztować produktów regionalnych. W okolicach funkcjonuje wiele sadów jabłoniowych oraz winnic. Turyści zainteresowani lokalną produkcją wina powinni zapoznać się ze szlakiem turystycznym nazywanym Sandomierskim Szlakiem Winiarskim.

W sklepach na Starym Mieście kupimy lokalny cydr. Można spróbować także słodkich sandomierskich krówek.