Kalwaria Zebrzydowska - sanktuarium maryjne i klasztor (zwiedzanie, historia i informacje praktyczne)

Jedno z najważniejszych polskich sanktuariów zostało w 1999 roku wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO. Warto wybrać się tam chociażby na jednodniową wycieczkę i sprawdzić co takiego docenili międzynarodowi eksperci.

Sanktuarium i klasztor w Kalwarii Zebrzydowskiej - historia

Historia tego niezwykłego miejsca zaczyna się pod koniec XVI wieku kiedy to Dorota Zebrzydowska, modląc się w komnacie zamku lanckorońskiego, ujrzała trzy ogniste krzyże nad zalesioną górą Żar. Szlachcianka opowiedziała o widzeniu mężowi, a ten postanowił wybudować na wzgórzu kościół. W tym celu wysłał do Jerozolimy Hieronima Strzałę, który przywiózł z Ziemi Świętej modele tamtejszych kaplic. W trakcie realizacji projektu wzorowano się również na książce ks. Christiana Kruik van Adrichema "Theatrum Terrae Sanctae (...)".

Pod czujnym okiem architektów Pawła Baudartha i Jana Marii Bernardoniego przeprowadzono szereg prac mierniczych oraz zmian topograficznych, celem upodobnienia terenu do miejsc związanych z życiem i śmiercią Jezusa. Jako pierwszy powstał kościół Ukrzyżowania, wkrótce zaczęto wznosić kaplice. Pomiędzy rokiem 1609 a 1617 powstało kilkanaście takich obiektów. Jeszcze w 1602 roku Mikołaj Zebrzydowski oddał Kalwarię bernardynom, a dwa lata później przybyli tu pierwsi zakonnicy tej reguły. Po śmierci fundatora jego rolę przejął syn Jan Zebrzydowski, który kontynuował dzieło ojca wznosząc kolejne kaplice (część w ramach tzw. dróżek kalwaryjskich, część jako osobne budowle).

Niestety większość projektów Jana nie przedstawiała wysokiej wartości artystycznej i nie zachowała się do dziś. Za czasów ostatniego męskiego przedstawiciela rodu czyli Michała Zebrzydowskiego na klasztor spadł najazd szwedzki - budowlę ograbiono, a część zakonników zginęła. Dzięki staraniom Zebrzydowskiego zniszczenia naprawiono, a całe założenie rozbudowano. Po śmierci fundatora dobra przeszły w ręce rodu Czartoryskich - Magdalena Czartoryska sfinansowała przebudowę głównego kościoła nadając mu barokowy rys. Od momentu zakończenia prac w 1702 roku nie notuje się żadnych istotnych zmian architektonicznych w koncepcji świątyni.

Na początku XIX wieku "podniesiono" klasztor o jedno piętro do góry. W 1887 roku dokonano uroczystej koronacji tutejszego obrazu Matki Boskiej Kalwaryjskiej. Na początku XX wieku kościół uzyskał nowe polichromie. W 1979 roku sanktuarium odwiedził Jan Paweł II podnosząc je do rangi bazyliki mniejszej. Papież bywał tu jeszcze jako świecki, a następnie biskup krakowski (w swoich wspomnieniach często odnosił się do wizyt w Kalwarii). Dwadzieścia lat później zabytek wpisano na listę UNESCO jako manierystyczny zespół architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy. W 2006 roku przybył tu papież Benedykt XVI.

Sanktuarium i klasztor w Kalwarii Zebrzydowskiej - architektura

Powszechnie uznaje się sanktuarium za utrzymane w stylu manierystycznym. Tym, trudnym do jednoznacznego zdefiniowania terminem, określa się nurt w sztuce pomiędzy epoką renesansu i baroku. Charakteryzuje go: subtelność, wyrafinowanie, pewna sztuczność, ale bez późniejszej ciężkości i przeładowania zdobnictwem. Wszystkie te cechy znajdziemy w koncepcji kalwaryjskiego założenia.

Trzeba jednak zaznaczyć, że część budowli powstała później i utrzymana jest w stylu barokowym. Tak jest chociażby w przypadku tutejszej bazyliki Matki Bożej Anielskiej - manierystyczne prezbiterium poszerzono o barokową nawę główną. Historycy sztuki w kaplicy Zebrzydowskich dopatrują się już elementów rokokowych. Podobnie rzecz się ma z kapliczkami budowanymi na przestrzeni wielu lat (najstarsze reprezentują manieryzm).

Sanktuarium i klasztor w Kalwarii Zebrzydowskiej - zwiedzanie

Na wizytę w Kalwarii najlepiej przeznaczyć cały dzień. Zwiedzanie bazyliki i klasztoru zajmie około dwóch godzin. Spacer po dróżkach (w zależności od wybranej trasy) od dwóch do pięciu godzin.

Bazylika Matki Bożej Anielskiej

Główne wejście do kościoła znajduje się na tzw. placu Rajskim. Został on wyodrębniony dopiero w XIX wieku, wtedy też na ogrodzeniu umieszczono rzeźby świętych (kolejno od lewej: Szymon z Lipnicy, Antoni Padewski, Bonawentura, Franciszek z Asyżu, Jezus, Maryja, Klara, Ludwik z Tuluzy, Bernardyn ze Sieny i Jan z Dukli). Szpaler rzeźb rozdziela dziś dwa place: zewnętrzny plac Odpustowy od wewnętrznego placu Rajskiego.

Pierwszy kościół, który stanął w tym miejscu kończył się tam gdzie dzisiejsze prezbiterium. Obecna nawa główna powstała pod koniec XVII wieku. Zwiedzanie rozpoczynamy od korytarza łączącego świątynię z klasztorem. W ciemnych załomach przejścia dostrzeżemy kilka barokowych obrazów o tematyce religijnej (m.in. "Sąd ostateczny" oraz kopię "Tańca śmierci" z kościoła bernardynów w Krakowie. Stamtąd najlepiej przejść do nawy głównej (można też wejść od razu do prezbiterium). Warto zwrócić uwagę na prospekt organowy pochodzący z początku XVIII wieku.

Przed prezbiterium znajdują się dwa ołtarze boczne (również XVIII wiek) poświęcone św. Franciszkowi i św. Marii Magdalenie. Bodaj najciekawsze są polichromie umieszczone na ścianach łuku tęczowego i suficie. Secesyjne malowidła wyszły spod pędzla Włodzimierza Tetmajera i Karola Polityńskiego. Charakterystyczne postacie w strojach ludowych (na łuku tęczowym, wykonane przez Tetmajera) to fragment kalwaryjskiej procesji Pogrzebu NMP z początku XX wieku. Pozostałe malowidła przedstawiają sceny z życia Maryi. Dzieło Polityńskiego (wykonane częściowo według projektów Tetmajera, częściowo według własnych koncepcji) zwraca uwagę chociażby niezwykłymi aureolami wokół anielskich głów.

W centralnej części prezbiterium widzimy XVIII-wieczny ołtarz z figurą Matki Bożej Anielskiej przywiezionej dla Zebrzydowskiego z Loreto (pochodzi ona z lat 90. XVI wieku). Ołtarz ma dwie strony - drugą z nich można obejrzeć wchodząc do chóru zakonnego (wejście od strony klasztoru). Na początku XVII wieku współczesny chór zakonny posiadał dwa piętra (na dole mieściła się zakrystia, na górze infirmeria czyli pomieszczenie dla chorych zakonników), a dopiero podczas rozbudowy świątyni nadano mu współczesny wygląd. W nastawie ołtarzowej zobaczymy duży krucyfiks (pochodzący z pierwotnego wystroju kościoła Ukrzyżowania) na tle srebrnej płyty, na której wyryto kalwaryjskie kaplice. Można tu usiąść w stallach pochodzących z lat 30. XVI wieku.

Po lewej stronie nawy znajduje się kaplica Zebrzydowskich (inna nazwa to kaplica Matki Bożej Kalwaryjskiej) z potężnymi kolumnami i pilastrami. Ufundował ją Michał Zebrzydowski (lata 50. i 60. XVII wieku). Warto zwrócić uwagę na sufit ozdobiony rokokowymi stiukami (pośród nich malowidła pochodzące z XIX wieku). W centralnej części kaplicy umieszczono obraz Matki Bożej Kalwaryjskiej (nazywany też obrazem Matki Bożej Płaczącej). Nie wiadomo kto i kiedy dokładnie namalował to dzieło (prawdopodobnie miało to miejsce w pierwszej połowie XVI wieku). Obraz przywiózł do Kalwarii Stanisław Paszkowski, który twierdził, że wizerunek Maryi płacze krwawymi łzami. Biskup krakowski był sceptyczny wobec tych doniesień, zarządził więc powieszenie obrazu w zakrystii. Po piętnastu latach, kiedy kult maryjny nie osłabł, władze kościelne zezwoliły na umieszczenie malowidła w świątyni. Dziś zatrzymuje się tu każda ze zdążających do Kalwarii pielgrzymek. Do kaplicy możemy wejść od strony nawy głównej lub z zewnątrz (z placu za świątynią). W tym drugim przypadku przejdziemy obok kaplicy św. Antoniego (wyposażenie z XVII wieku, wybudowana dzięki fundacji szlachty księstwa oświęcimsko-zatorskiego).

Klasztor

Najlepiej zwiedzać klasztor z miejscowym przewodnikiem. Dzięki temu będziemy mieli pewność, że dotarliśmy do wszystkich ciekawych miejsc. Turyści mogą obejść wirydarz (dawny klasztorny ogród, dziś w jego centrum znajduje się studnia) przechodząc korytarzami, na ścianach których umieszczono zabytkowe obrazy przedstawiające wszystkich fundatorów Kalwarii Zebrzydowskiej. Do zwiedzania udostępnione są również pokoje, w których podczas swoich wizyt przebywał św. Jan Paweł II (zobaczymy niewielki zbiór pamiątek po papieżu).

Dróżki kalwaryjskie

O niezwykłym charakterze tego miejsca nie decyduje jednak barokowa bazylika, a połączone tzw. dróżkami kapliczki. Mianem "dróżek" określa się trasy jakie pielgrzym powinien przejść pomiędzy wyznaczonymi obiektami. Dziś wyróżnia się dwie podstawowe dróżki: Pana Jezusa (28 stacji w 24 kaplicach/kościołach) i Matki Bożej (24 stacje w 11 kaplicach/kościołach). Czasem przechodzi się też Rzymską Drogę Krzyżową lub tzw. "Dróżki za zmarłych". Część kaplic należy do kilku dróg jednocześnie.

Najciekawsze i najcenniejsze obiekty architektoniczne na dróżkach to m.in.: kościół Ukrzyżowania (błędnie nazywany kaplicą, najstarsza z kalwaryjskich budowli, znacznie powiększona przez Jana Zebrzydowskiego, w środku kopie barokowych obrazów), kościół III Upadku (również nazywany kaplicą, powstał XVII wieku, bardzo ciekawe wyposażenie z barokową rzeźbą Jezusa przygniecionego krzyżem), kaplica Serca Maryi (zaprojektowana przez Paulusa Baudartha według pomysłu Mikołaja Zebrzydowskiego, jej kształt przypomina wyobrażenie serca, nakryta tzw. dachem baniastym), Ratusz Piłata (jedna z najstarszych kaplic na terenie sanktuarium, w środku obrazy z początku XIX wieku), Gradusy (kryte schody dobudowane do Ratusza, stylizowane na rzymskie Scala Sancta, przebudowane na pocz. XX wieku), most na Cedronie (pierwszy powstał w XVII wieku, obecny pochodzi z początku XX wieku) czy Grób Matki Bożej (wzniesiony przez Mikołaja Zebrzydowskiego, powiększony przez jego syna Jana).

Inne

Za bazyliką znajdują się tzw. krużganki Drogi Krzyżowej. Powstały w XVII wieku i początkowo pełniły funkcję obronną, dopiero w roku 1747 przebudowano je tak aby służyły celom religijnym. Wewnątrz umieszczono konfesjonały i rzeźbione stacje Drogi Krzyżowej. Dwie baszty zostały zmienione w kaplice: św. Anny i Matki Bożej Bolesnej. Pod tą pierwszą znajduje się grobowiec zakonny.

Za krużgankami zaprojektowano Dziedziniec Arkadowy, który od strony południowej zamyka brama wjazdowa z XVIII wieku. Po przeciwnej stronie dziedzińca, w jednym z budynków możemy zobaczyć makietę klasztoru i okolicznych kaplic. Przy placu znajdziemy też restaurację, punkt sprzedaży pamiątek i dewocjonaliów, dom pielgrzyma i toalety.

Kalwaria Zebrzydowska - dojazd, informacje praktyczne

[stan na sierpień 2019]

• Na terenie miasta znajdują się dwie stacje kolejowe (Kalwaria Zebrzydowska i Kalwaria Zebrzydowska Lanckorona) - odległość od obu z nich do bazyliki jest podobna (ok. 2 kilometry). Miasto posiada bardzo dobre połączenia z wieloma dużymi miastami jak np. Kraków, Katowice czy Bielsko-Biała. Część połączeń wykonują też busy firm prywatnych lub PolRegio.

• Trudno jednoznacznie określić ile czasu potrzeba na obejrzenie wszystkich tutejszych zabytków. Przyjmuje się, że na obejście pełnej trasy dróżek maryjnych trzeba przeznaczyć ok. 5 godzin. Mowa tu oczywiście o podróży w grupie zorganizowanej z modlitwą przy określonych stacjach. W przypadku samodzielnej wędrówki czas ten może się odpowiednio skrócić lub wydłużyć.

• Za punkt wyjścia na dróżki uznawany jest tzw. Plac Nabożeństw koło bramy wiodącej na dziedziniec arkadowy (za kościołem od strony południowej). Mapy z oznaczeniem kaplic znajdziemy w kilku miejscach (m.in. po lewej stronie w korytarzu zaraz po wejściu do bazyliki), jednak najlepiej skorzystać ze specjalnej aplikacji mobilnej "Dróżki Kalwaryjskie" posiadającej oznaczenia obiektów i ich krótkie opisy. Można ją pobrać z Google Play.

• Nieco zamieszania mogą wprowadzić odmienne wezwania kaplic i napisy z numeracją umieszczane nad drzwiami. Dzieje się tak dlatego, że kaplica o konkretnym wezwaniu może być jednocześnie symbolem innego wydarzenia na danej dróżce. I tak chociażby kaplica Weselących się Patriarchów to jednocześnie stacja Wniebowzięcia NMP na dróżce maryjnej, a kaplica Żydowin jest stacją Zaśnięcia NMP.

• Najlepszy czas na wizytę w Kalwarii Zebrzydowskiej uzależniony jest od tego jak traktujemy nasz pobyt. Jeśli ma to być wycieczka o charakterze czysto turystycznym najlepiej unikać wszelkich świąt, niedziel czy dni wolnych od pracy. W przeciwnym wypadku warto przyjechać tu w Wielkim Tygodniu kiedy teren sanktuarium staje się sceną dla Misterium Męki Pańskiej. Inna ważna uroczystość to odpust Wniebowzięcia NMP (15 sierpnia) - wierni biorą udział w specjalnej procesji do Grobu Matki Bożej. Dokładne informacje na temat poszczególnych wydarzeń, dat i godzin podawane są na oficjalnej stronie sanktuarium: LINK.

• Uwaga! Niektóre podejścia do kaplic wymagają odpowiedniej kondycji (za najtrudniejsze uważane jest przejście od kaplicy Płaczących Niewiast do kościoła III Upadku). Latem warto pomyśleć o zapasie wody, często zdarza się że napoje sprzedawane są przez osoby mieszkające w sąsiedztwie szlaków. Na wzgórzu znajduje się również sama bazylika (leży ok. 200 metrów wyżej niż stacja kolejowa).

• Zwiedzając kościół czy chodząc po dróżkach pamiętajmy, że znajdujemy się w miejscu bardzo ważnym dla katolików. Warto więc pomyśleć o odpowiednim stroju oraz nie wchodzić do świątyń podczas odprawianych nabożeństw. Nietypowym zwyczajem jest przejście przez Gradusy, które na wzór Świętych Schodów w Rzymie może odbywać się tylko na kolanach!

• Wstęp do poszczególnych obiektów jest bezpłatny, płacimy tylko jeżeli chcemy wynająć przewodnika po sanktuarium.

Kalwaria Zebrzydowska - noclegi

Wielu pielgrzymów decyduje się na wykupienie noclegu w Krakowie i dojeżdżaniu do sanktuarium (zwłaszcza w czasie świąt ciężko znaleźć tu wolny pokój). Można jednak spróbować poszukać czegoś na miejscu.

Najlepszą opcją wydaje się Dom Pielgrzyma (ul. Bernardyńska 46 - nowy obiekt, na terenie samego sanktuarium, pokoje z łazienkami, możliwość dokupienia śniadania).

Możemy poszukać też noclegu na terenie samego miasta, gdzie część mieszkańców wynajmuje pokoje pielgrzymom. Przykładem takiego obiektu jest np. Noclegi Viktor (ul. Stolarska - pokoje z łazienkami, bliżej stacji pkp Kalwaria Zebrzydowska, ale dalej od sanktuarium, ok. 1,5 kilometra do bazyliki).

Wymagający turyści mogą zdecydować się na trzygwiazdkowy hotel Barka (ul. Partyzantów 6 - śniadanie w cenie, łazienka w pokoju, odległość od bazyliki, ok. 3,5 kilometra).

Ciekawostki o Kalwarii Zebrzydowskiej

• Dawniej na placu za bazyliką grzebano zmarłych pielgrzymów.
• Projekt Kalwarii wykraczał poza ingerencję w krajobraz. Aby upodobnić obszar sanktuarium do Ziemi Świętej zmieniono nawet nazwę jednego z dopływów rzeki Skawinki na Cedron. Tradycją stało się przechodzenie przez potok na boso. Zwyczaj ten ma nawiązywać do apokryficznej opowieści zgodnie, z którą żołnierze zrzucili Jezusa z mostu do potoku (wydarzenie to pojawia się w filmie Mela Gibsona pt. "Pasja").
• Inną tradycją pielgrzymów jest noszenie kamyków podczas drogi krzyżowej i pozostawianie ich przed wejściem do kościoła III Upadku.
• Sanktuarium posiada trzy trony papieskie: Jana Pawła II, Benedykta XVI i Franciszka I.