Święta polskie - lokalne obrzędy i zwyczaje

Turystyka związana ze wsią sprowadza się z reguły do odwiedzania skansenów lub noclegów poza miastami. A jednak w wielu częściach Polski przetrwały lokalne obrzędy i święta, które od wielu lat budzą zainteresowanie etnologów i ludzi zainteresowanych folklorem naszego kraju. Czemu by więc nie zobaczyć jednego z żywych świadectw polskiej kultury ludowej?

Przez wiele wieków zwyczaje i obrzędy ludu znajdowały się poza obszarem badań ludzi nauki. W Polsce o zainteresowaniu tym tematem na większa skalę możemy mówić dopiero w XIX wieku. Hugo Kołłątaj, Joachim Lelewel, a później Oskar Kolberg, Wincenty Pol czy Zygmunt Gloger sprawili, że rodzime zwyczaje i obrzędy zostały lepiej poznane. Poza pracami etnologów powstawały też dzieła popularne, które wiedzę o kulturze lokalnej upowszechniały wśród szerokich mas czytelniczych (wymienić tu można wydaną w roku 1955 książkę Zofii Kossak-Szczuckiej pod tytułem "Rok polski"). Okres powojenny przyniósł ze sobą poważne zmiany społeczne - ludność migrowała do miast, wiele lokalnych tradycji odeszło w zapomnienie. Współcześnie wraz z rozwojem turystyki wiele zwyczajów otrzymało szansę na przetrwanie - przyciągają zwiedzających, więc ich kultywowanie staje się formą promocji regionu. Można dopatrywać się w tym zjawisku komercjalizacji folkloru, ale nie zawsze musi ona prowadzić do zatracenia jego pierwotnego ducha.

Poniższe zestawienie to subiektywny wybór najciekawszych, naszym zdaniem, obrzędów i zwyczajów związanych z różnymi świętami. Część z nich ma jeszcze rodowód pogański, część związana jest z chrześcijaństwem lub inną religią. Zwłaszcza w przypadku tych obchodów, w których udział biorą ludzie autentycznie wierzący w ich sens, pamiętajmy aby zachowywać się z szacunkiem wobec tradycji której jesteśmy świadkami!

Orszak Trzech Króli

Mimo, że Święto Trzech Króli należy do najważniejszych chrześcijańskich uroczystości to zwyczaj organizowania Orszaków Trzech Króli jest bardzo młody. Pierwszy z nich wyruszył w 2009 roku i był powiązany z przedstawieniami jasełkowymi. Od momentu ustanowienia 6 stycznia dniem wolnym od pracy tego rodzaju imprezy organizowane są w wielu miastach Polski. Inscenizacje związane są z biblijną opowieścią o hołdzie złożonym Jezusowi przez trzech mędrców (według tradycji również władców).

##Święto Jordanu

Jordan to jedno z prawosławnych i grekokatolickich świąt Epifanii (związane z objawieniem Jezusa) obchodzone na pamiątkę chrztu w Jordanie. Tego dnia w cerkwiach święci się wodę. Następnie organizuje się procesję nad brzeg pobliskiego zbiornika wodnego, gdzie duchowny dokonuje zanurzenia krzyża. Czasem co odważniejsi wierni obmywają się w lodowatej wodzie. Taki obrzęd sprawowany jest między innymi w Drohiczynie.

##Ścięcie Śmierci czyli jedlińskie Kusaki

Polski karnawał nigdy nie wykształcił tak bogatych form zabawy jak jego wenecki czy brazylijski odpowiednik. Bawiono się skromniej, a najhuczniejsze był ostatnie dni przed Środą Popielcową czyli Kusaki lub Zapusty. W kilku miejscowościach przetrwały tradycje związane z ostatnim dniem karnawału (np. "wodzenie bera" w Samborowicach), a najciekawsza z nich naszym zdaniem kultywowana jest w Jedlińsku. Prawdopodobnie od XVI wieku co roku, mieszkańcy wsi (dawnego miasta) odgrywają nietypowy spektakl teatralny. Jego tematem jest pochwycenie Kostuchy i oddanie jej pod sąd. Wszystko kończy się karą śmierci, wykonaniem wyroku i następującą później zabawą. Co ciekawe wszystkie role (nawet Pannę Młodą czy Cygankę) grają mężczyźni.

Marzaniok i goik

Pożegnanie zimy i powitanie wiosny od dawna kojarzone jest z tradycją topienia Marzanny. Ten pogański zwyczaj przetrwał w wielu miejscach w Polsce. Znacznie mniej spotykana jest tradycja chodzenia z gaikiem czyli obnoszenia po wsi zielonych gałęzi przystrojonych kolorowymi wstążkami. W dawnej śląskiej wsi Brynica (obecnie część Miasteczka Śląskiego) pierwszy dzień wiosny obchodzony jest szczególnie hucznie - śpiewa się tradycyjne przyśpiewki, nosi goik, w rzece topi marzanioka, a na koniec organizowana jest biesiada.

Niedziela Palmowa

Z ostatnią niedzielą przed Wielkanocą związanych jest kilka ciekawych tradycji (np. Jezusek Palmowy w Szydłowcu lub krakowskie pucheroki) jednak do najpopularniejszych należy przygotowywanie palemek, święconych następnie w kościołach. Zwyczaj ten upamiętnia witanie Chrystusa, wjeżdżającego do Jerozolimy, przez mieszkańców miasta. W niektórych parafiach od wielu lat organizuje się konkursy na największa lub najpiękniejszą palmę (np. Łowicz).

Misterium Męki Pańskiej

Słowo misterium oznacza pochodzący z czasów średniowiecza dramat religijny, którego tematem były wydarzenia opisane w Nowym lub Starym Testamencie. Szczególną rolę pełniły Misteria Męki Pańskiej, które od około XII wieku odgrywano pod koniec Wielkiego Postu. W Europie znanych jest kilka miejsc słynnych z tego typu przedstawień. W Polsce tradycja teatralnych spektakli związanych z męką Chrystusa również jest praktykowana. Możemy je obejrzeć np. w Czerwińsku nad Wisłą, Kałkowie-Godowie czy Kalwarii Zebrzydowskiej. Za największe tego rodzaju widowisko w Europie uznawane jest misterium z Poznania. Według autorów (osoby związane z zakonem salezjanów) do spektaklu zaangażowanych zostaje ponad 1000 osób!

Judaszki

Zwyczaj topienia marzanny, jako powiązany z pogańskimi kultami, był niezbyt mile widziany przez Kościół katolicki. Księża zastępowali go więc zrzucaniem kukły wyobrażającej Judasza z wieży świątyni. Wprawdzie tradycja ta nie przyjęła się w Polsce na szerszą skalę, ale przetrwała w nieco zmienionej formie we wsi Pruchnik na Podkarpaciu. Kukłę wiesza się na drzewie, a następnie niesie w okolice świątyni, gdzie "Judasz" otrzymuje trzydzieści uderzeń pałkami (jako zapłatę za sprzedanie Jezusa za trzydzieści srebrników).

Rękawki

Ten interesujący i tajemniczy zwyczaj związany jest z krakowskim kopcem Krakusa. Według legendy usypali go mieszkańcy grodu, przynosząc ziemię w rękawach koszul (stąd nazwa). Z zachowanych źródeł wynika, że podczas obchodów w tym miejscu palono ognie lub zrzucano z góry różne przedmioty (bochny chleba, jajka czy pieniądze). Obchody odbywają się w pierwszy wtorek po Wielkanocy.

Boże Ciało w Spycimierzu

Katolicka uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa ma średniowieczny rodowód, a jej nieodłącznym elementem są procesje, licznie pojawiające się na polskich drogach. Na ich tle wyróżnia się ta, organizowana co roku w Spycimierzu. Mieszkańcy owej, leżącej w województwie łódzkim wsi, dekorują drogę, po której przechodzą wierni, dywanem z kwiatów. Barwne płatki układane są we wzory, związane z istotą uroczystości.

Kupalle na Podlasiu

Słowiańska kupalnocka, związana z przesileniem letnim, należała do najważniejszych pogańskich świąt, obchodzonych na terenie naszego kraju. W kalendarzu liturgicznym Kościół Katolicki tego dnia wspominał narodziny Jana Chrzciciela, stąd w wielu miejscach Noc Kupały zmieniła się w Noc Świętojańską. Dawna nazwa przetrwała między innymi na Podlasiu. Tamtejsze Kupalle rozpoczyna się pochodem, podczas którego śpiewa się tradycyjną piosenkę pod tytułem "Kupalinka". Po kilku godzinach zabawy dziewczęta puszczają wianki, wyławiane z wody przez mężczyzn. Uwaga! Zasadniczo Noc Kupały obchodzono z 21 na 22 czerwca, jednak ze względu na komercjalizację owego święta podlaskie gminy ustalają inne terminy. Warto więc wcześniej upewnić się gdzie i kiedy odbędzie się Kupalle.

##Ścinanie kani

Trudno dziś powiedzieć jaki charakter miał pierwotnie ten pogański obrzęd. Prawdopodobnie związany był z próbą odczyniania zła poprzez ścięcie ptaka kojarzonego z wrogimi człowiekowi mocami. Dziś kanię zastępuje się specjalną kukłą. Przedstawienie odgrywane jest latem (najczęściej w czerwcu), a obejrzeć je można na Kaszubach (np. Łączyńska Huta lub Szymbark).

Morska pielgrzymka

Dzień 29 czerwca u większości Polaków nie wywołuje skojarzeń z żadnym religijnym świętem. Właśnie wtedy Kościół katolicki wspomina świętych Piotra i Pawła. Ciekawą tradycją jest organizowana wówczas pielgrzymka kutrów do Pucka. Jej początki związane są z otrzymaniem przez Puck prawa do jarmarków. Miało to miejsce w XIII wieku, kiedy Hel nie był połączony z resztą kraju stałym lądem. Mieszkańcy okolicznych wsi płynęli więc przez zatokę Gdańską na łodziach. Tradycja przetrwała do dziś - kutry przypływają do puckiej świątyni między innymi z Kuźnicy, Jastarni, Swarzewa czy Władysławowa.

Pogrzeby Maryi

15 sierpnia w Kościele katolickim obchodzone jest święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, popularnie zwane Matki Bożej Zielnej. Wywodzi się z Tradycji i związane jest z opowieścią o zniknięciu ciała Maryi po złożeniu go do grobu. Zostało to zinterpretowane jako wzięcie do nieba. W ten dzień do wielu sanktuariów wyruszają piesze pielgrzymki. W niektórych miejscowościach, w uroczystej procesji obnosi się figurę Matki Jezusa (czasem także trumnę). Ma to miejsce m. in. w Kalwarii Zebrzydowskiej, Kalwarii Pacławskiej czy w Bolesławcu na Śląsku.

Sabantuj

To tatarskie święto pługa obchodzone było po zakończeniu wiosennych prac na polu. Obecnie związane z nim zabawy i zwyczaje można zobaczyć w Kruszynianach. Festyn o tej nazwie organizowany jest w sierpniu.

Chmielaki w Krasnymstawie

Dożynki były dawnym świętem pogańskim, łączonym z dniem równonocy jesiennej. Współcześnie obchodzone są we wrześniu i nabrały komercyjnego charakteru. Nieco odmienne od pozostałych są dożynki z Krasnegostawu zwane Chmielakami. Impreza organizowana jest od lat 70. XX wieku i dorobiła się już kilku stałych punktów (Msza w intencji chmielarzy, barwny korowód czy wybory najlepszego piwa).

##Świętego Marcina

11 listopada to polskie Święto Niepodległości ale w Poznaniu ten dzień ma dodatkowy wymiar. W Kościele katolickim wspomina się wtedy świętego Marcina, jednego z patronów miasta. Nawiązując do tradycji średniowiecznych mieszkańcy i turyści udają się w kolorowym pochodzie do zamku, gdzie aktor odgrywający świętego odbiera od burmistrza klucze do bram miasta.

Adwentowe ligawy

Ligawy to instrumenty dęte, którymi dawano znak na rozpoczęcie adwentu. Ponoć miało to nawiązywać do anielskiej trąby, jakiej głos usłyszano po narodzinach Jezusa. Ligawami grano na cztery strony świata. Zwyczaj ten przypominany jest między innymi w Siedlcach, gdzie organizuje się konkursy gry na tym instrumencie.

Kolędnicy, jasełka i herody

Do jednego z najpopularniejszych Polskich zwyczajów związanych z okresem Bożego Narodzenia należy tzw. kolędowanie. Grupy przebranych osób (np. za diabła, śmierć, trzech króli, kozę, turonia czy bociana) odwiedzały gospodarstwa we wsi, śpiewając kolędy i składając życzenia pomyślności w Nowym Roku. Zwyczaj ten jest praktykowany w wielu rejonach kraju (np. na Podlasiu). Inna, powiązana z tym okresem tradycja, to jasełka czyli wywodzące się ze średniowiecza spektakle przedstawiające wydarzenia związane z narodzeniem Jezusa. Ich specyficzną formą były herody - opowiadały one, jak sama nazwa wskazuje historię biblijnego króla Heroda.