Hajnówka: atrakcje, zabytki, lokalne produkty. Co warto zwiedzić i zobaczyć?

Hajnówka stanowi bramę do słynnej na całym świecie Puszczy Białowieskiej i może pochwalić się kilkoma wartymi uwagi atrakcjami, w tym kościołem o jednym z najbardziej charakterystycznych kształtów w Polsce.

Hajnówka słynie ze swojej wielokulturowości. W symbiozie żyją tu Polacy oraz Białorusini, stanowiący więcej niż jedna czwarta całej populacji. Podział religijny jest mniej więcej równy - jedną połowę stanowią katolicy, a drugą wyznawcy prawosławia.

Miasto leży bezpośrednio na trasie do Białowieży. Warto tak zaplanować naszą podróż do Puszczy Białowieskiej, aby zarezerwować sobie fragment dnia na poznanie największych atrakcji Hajnówki.

Jak zwiedzać Hajnówkę?

Po II wojnie światowej zmianie uległ cały układ urbanistyczny miasta. W centrum dominują współczesne domy oraz bloki mieszkalne, choć natrafimy też na pojedyncze przykłady zabudowy drewnianej (np. przy ul. ks. Ignacego Wierobieja oraz ul. Lipowej). Osoby zainteresowane tradycyjną architekturą Podlasia, powinny przespacerować się ul. Górną.

Poszukując obiektów wartych zobaczenia swoją uwagę najlepiej skierować na cerkwie oraz kościoły. Oprócz nich w mieście działają dwa unikatowe muzea: Muzeum Kowalstwa i Ślusarstwa oraz Muzeum Kultury Białoruskiej. Wszystkie najważniejsze atrakcje oddalone są od siebie o odległość dłuższego spaceru i spokojnie zwiedzimy je w ciągu maksymalnie kilku godzin.

Wielu turystów przybywa do Hajnówki w celu przejażdżki kolejką wąskotorową. W dalszej części artykułu napisaliśmy o niej kilka słów, ale od razu warto podkreślić, że nie kursuje ona codziennie. Jeśli bardzo Wam na na niej zależy, powinniście sprawdzić rozkład oraz warunki przed rozpoczęciem przygotowywania planu wycieczki do Puszczy.

Co warto zobaczyć w Hajnówce? Atrakcje, zabytki, ciekawe miejsca

Sobór Świętej Trójcy: architektoniczna perła miasta

Trudno o bardziej charakterystyczny symbol Hajnówki niż Sobór Świętej Trójcy. Monumentalna świątynia już z oddali przyciąga wzrok swoim nietypowym kształtem. Prawdziwe skarby skrywa wnętrze dwupiętrowej budowli, mogącej pomieścić nawet 5 tysięcy wiernych.

Sobór (czyli w uproszczeniu prawosławna katedra) powstawał przez 18 lat. Za projekt odpowiadał Aleksander Grygorowicz. Pierwsze prace rozpoczęto w 1974 roku, a budowa zakończyła się na początku lat 90. Cerkiew ufundowali sami wierni, ze wsparciem prywatnych darczyńców - co z jednej strony musi budzić podziw, ale czasami wymuszało zastosowanie bardziej oszczędnościowego podejścia.

Sobór posiada w sumie 7 ołtarzy, z których jeden znalazł się na zewnątrz. Natychmiast po przekroczeniu progu świątyni uderza bogactwo zdobień oraz malowideł. Polichromie oraz ikony w stylu neobizantyjskim namalował (w przypadku ikon odpowiednim słowem jest napisał) grecki artysta, Dymitrios Andonopulos. Nad centralną częścią świątyni zawieszono ozdobiony witrażami majestatyczny żyrandol w kształcie równoramiennego krzyża greckiego. W architekturze prawosławnej centralny żyrandol (dawniej świecznik) nosi nazwę panikadiło. Innym ze skarbów cerkwi jest wyrzeźbiony w drewnie ikonostas (ściana oddzielających duchownych od wiernych), nawiązujący stylistyką do tradycyjnych wzorów.

Muzeum Kowalstwa i Ślusarstwa

Muzeum Kowalstwa i Ślusarstwa to prywatna inicjatywa Pana Stanisława Mierzwińskiego, kowala kultywującego rodzinne tradycje, który od 2003 roku prezentuje odwiedzającym kulisy tego zawodu. A pamiętajmy, że kowalstwo stało na szczycie drabiny wiejskich rzemieślników.

Pan Stanisław organizuje pokazy dla osób prywatnych i grup, podczas których opowiada o historii rodzinnej kuźni (jej historia sięga 1927 roku!) oraz o szczegółach pracy kowala. Z chęcią odpowiada też na nawet najbardziej banalne i nietypowe pytania, więc jeśli nurtuje nas na przykład samopoczucie konia w trakcie przybijania podkowy, możemy śmiało o to zapytać!

Muzeum w swoich zbiorach posiada kilkaset eksponatów związanych z kowalstwem oraz obróbką metali. Pierwsza część zwiedzania odbywa się w głównym budynku, po czym przechodzimy na dziedziniec (gdzie zobaczymy model starożytnego pieca hutniczego) oraz do prawdziwej starej kuźni.

Przy wcześniejszym umówieniu możliwe jest nawet odpalenie pieca. Nie lada gratką jest możliwość złapania (diabelsko ciężkiego) kowalskiego młota i próba celnego uderzenia. W starej kuźni dowiemy się też więcej o pracy kołodzieja, czyli rzemieślnika odpowiedzialnego za koła oraz obicia powozów.

Musimy przyznać, że czas w Muzeum Kowalstwa i Ślusarstwa mija błyskawicznie, i jest to atrakcja zdecydowanie warta polecenia.

Przed przyjazdem do Hajnówki warto zadzwonić i umówić się na konkretną godzinę, żeby nie pocałować klamki. Cenę i program zwiedzania ustalamy bezpośrednio z Panem Stanisławem.

Pomnik Żubra: upamiętnienie najsłynniejszego mieszkańca

Pomnik najsłynniejszego mieszkańca Puszczy odsłonięto we wrześniu 2001 roku. Monument stanął w samym sercu miasta, na otoczonym zielenią skwerku Dymitra Wasilewskiego. Posąg wykonał rzeźbiarz Jan Siuta, późniejszy autor wawelskiego sarkofagu prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego i pierwszej damy.

Warto w tym miejscu wspomnieć, że nie jest to pierwszy pomnik żubra, który pojawił się na ziemi hajnowskiej. Pierwszy monument odsłonięto już w 1862 roku w Zwierzyńcu. Posąg upamiętniał polowania cara Aleksandra II z października 1860 roku, będące pierwszym polowaniem carskim na terenie Puszczy Białowieskiej. Obecnie pomnik ten znajduje się w Spale (województwo łódzkie).

Park Miniatur Zabytków Podlasia

Zabytki architektury drewnianej, najpiękniejsze podlaskie cerkwie i kościoły, zabudowania Tykocina i Białowieży, a nawet słynny Pałac Branickich w Białymstoku - wszystko to zobaczymy, choć jedynie w skali 1:25, w hajnowskim parku miniatur. Każdy z obiektów odtworzono z zachowaniem najmniejszych detali i przy każdym umieszczono tabliczkę informacyjną.

Przejazd kolejką wąskotorową do Topiła lub Doliny rzeki Leśnej

Nietypowym sposobem na poznanie uroków Puszczy Białowieskiej jest podróż turystyczną kolejką wąskotorową, przejeżdżającą przez sam jej środek. Budowę leśnej sieci kolejowej rozpoczęli w 1916 roku Niemcy, którzy szukali pomysłu na przyśpieszenie bezprecedensowej eksploatacji cennych zasobów drewna. Do pracy zaprzęgli rosyjskich oraz francuskich jeńców, a także ludność lokalną. Drewno z puszczy wywożono w ten sposób aż do lat 80. poprzedniego stulecia.

Obecnie kolej wąskotorowa pełni jedynie funkcję turystyczną. Niewielkie składy kursują na dwóch trasach:

• Hajnówka-Topiło (11 km, czas przejazdu to około 4 godziny),
• Hajnówka-Dolina rzeki Leśnej (6 km, czas przejazdu około 2 godziny).

Nawet jeśli nie planujecie jazdy kolejką, warto podejść (lub podjechać) do Dworca Kolejek Leśnych, przy którym przygotowano niewielką wystawę historyczną.

Jeśli chodzi o miejsca docelowe, to my doświadczenie mamy jedynie z Topiłem. Jest to niewielka osada z dwoma sztucznymi zbiornikami wodnymi i bez większych atrakcji. Wokół jednego z jeziorek utworzono krótką ścieżką edukacyjną o nazwie "Puszczańskie drzewa". Nieopodal stacji Topiło odnajdziemy: parowóz, kapliczkę leśników zamordowanych w trakcie II wojny światowej oraz mogiłę żołnierzy AK.

Muzeum i Ośrodek Kultury Białoruskiej

Hajnówka, tuż obok Bielska Podlaskiego, jest miastem z największym odsetkiem mniejszości białoruskiej w Polsce. Nie powinno nas więc zaskoczyć, że właśnie tu powstało Muzeum i Ośrodek Kultury Białoruskiej.

Placówka prezentuje historię, tradycję oraz kulturę Białorusinów zamieszkujących Podlasie. W jednej z sal odwzorowano tradycyjną wiejską zagrodę z obiektami codziennego użytku z przełomu XIX i XX wieku. Z wystawy Białoruski Kalendarz dowiemy się więcej o życiu i pracy ludności białoruskiej, a na ekspozycji Rzemiosło na białoruskiej wsi Podlasia poznamy nieco zapomniane już tradycyjne rzemiosła. Wystawę stałą dopełnia kolekcja malarstwa lokalnych artystów.

W mieszczącej się w budynku restauracji Leśny Dworek zjemy smaczne lokalne potrawy.

W poszukiwaniu Puszczy

Odwiedzając współczesną Hajnówkę trudno odczuć, że dawniej sięgała tu Puszcza Białowieska. Wciąż zachowały się jednak ślady po tym okresie - liczące od 100 do 300 lat dęby, których przetrwało około 60.

Dęby zobaczymy m.in. przy ulicy Parkowej (przy Parku Miejskim) oraz wzdłuż ulicy Białowieskiej (grupa nazywana "Dębami Carskimi").

Park Miejski

W poszukiwaniu natury możemy udać się do Parku Miejskiego, na terenie którego wytyczono alejki prowadzące pośród sędziwego drzewostanu.

Na terenie parku ustawiono rzeźby oraz głazy nawiązujące do historii miasta. Największe wrażenie wywiera grupa wysokich na dwanaście metrów rzeźb pt. Niezłomni. Są to wierne repliki prac wykonanych przez Józefa Marka w 1975 roku.

Kościół Rzymskokatolicki pw. Św. Cyryla i Metodego

Autorem projektu tej neobarokowej świątyni jest Michał Bałasz, architekt znany jako twórca wielu podlaskich kościołów katolickich i cerkwi. Bryłę budowli już z oddali wyróżniają dwie strzeliste wieże, ale prawdziwy skarb znajdziemy w jej wnętrzu - są to wspaniałe żyrandole oraz świeczniki wykonane z poroży jelenia.

Zabudowa ulicy Górnej

W poszukiwaniu tradycyjnej drewnianej zabudowy warto udać się na leżącą na obrzeżach Hajnówki ulicę Górną. Na jej fragmencie, od skrzyżowania z ulicą Wiejską do skrzyżowania z ulicą Wrzosową, odnajdziemy zadbane przykłady tradycyjnych wiejskich domów. Część z nich posiada bogato zdobione okiennice, stanowiące znak rozpoznawczy podlaskiej architektury. Niektóre z budowli pochodzą z pierwszej połowy XX wieku.

Mniej więcej w połowie wspomnianego fragmentu ulicy stoi biało-niebieska prawosławna kapliczka pw. Kazańskiej Ikony Matki Bożej, z charakterystycznym szczytem. Budowlę wzniesiono w 1986 roku, w miejscu zamordowania przez hitlerowców mieszkańców ówczesnej wsi Górne.

Przy skrzyżowaniu Górnej z Wrzosową odnajdziemy wyglądający na zabytek dom drewniany.

Hajnowskie cerkwie

W Hajnówce możemy zobaczyć jeszcze dwie prawosławne cerkwie wybudowane w nowoczesnym stylu architektonicznym oraz drewnianą cerkiew cmentarną.

Cerkiew pw. św. Męczennika Dymitra Sołuńskiego położona jest niedaleko wspomnianej wcześniej ulicy Górnej. Ściany świątyni ozdobiono polichromiami wykonany przez ikonografów z Ukrainy.

Cerkiew pw. Narodzenia św. Jana Chrzciciela leży bliżej centrum miasta. Budowla jest dwupiętrowa. Jej wnętrza ozdabiają m.in. pokryty mozaiką ikonostas oraz pozłacany żyrandol ważący około 800 kg.

Kapliczka pw. Wszystkich Świętych stanęła w 1953 roku na cmentarzu prawosławnym. W jej wnętrzu znajduje się ikonostas autorstwa Jerzego Nowosielskiego, ale trzeba by mieć zapewne dużo szczęścia, żeby móc zajrzeć do środka i zobaczyć go na żywo!

Przysmaki Hajnówki

Hajnowski Marcinek

Trudno o słodszy lokalny wyrób niż tradycyjny Hajnowski Marcinek. Historia tego kremowego tortu sięga czasów carskich (przełom XIX i XX wieku). Do jego produkcji wykorzystuje się zaledwie kilka składników: śmietanę, jaja, masło oraz mąkę. Ma on formę wielu cienkich placków przełożonych masą śmietanową.

Hajnowski Marcinek dostępny jest w kilku miejscach, m.in. w piekarniach firmy EMMA BOROWIK. Najwygodniej jest poprosić o ukrojenie małego kawałka, który damy radę przekąsić po drodze. Niestety, w ciepły dzień może on nie wytrzymać długiej podróży.

Hajnowski Ryneczek

Hajnówka, podobnie jak całe Podlasie, słynie ze smacznych, lokalnych i naturalnych produktów. Chcąc posmakować tutejszych przysmaków możemy udać się na hajnowski Ryneczek.

Na miejscu zakupimy m.in.: lokalne sery, twarogi, warzywa, owoce, jajka czy miody. Tradycyjnym miodem regionalnym jest lipiec białowieski, który trafił na listę produktów tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Inną kategorią oferowanych produktów jest rękodzieło, w tym serwetki i obrusy z tradycyjnymi haftami.

Browar Markowy

Sympatyków dobrego piwa na pewno nie zmartwi fakt, że na terenie Puszczy działa rzemieślniczy browar Markowy, który swoją siedzibę ma właśnie w Hajnówce.

O lokalnym pochodzeniu firmy przypominają nazwy piw: Carskie (Russian Imperial Stout), Kosy Most (Pils), Wilczy Szlak (AIPA) czy Puszczyk Białowieski (Milk Stout).

Piwa z browaru Markowy zakupimy w niektórych sklepach. Ich wyroby serwowane są też w popularnych restauracjach na terenie Puszczy (np. w Białowieży). Największy wybór dostępny jest jednak w sklepie firmowym w Hajnówce (ul. Stefana Batorego 3). Określenie sklep firmowy jest trochę na wyrost, ponieważ jest to wydzielona półka w sklepie rybnym, ale podczas naszej wizyty na miejscu dostępne były wszystkie warzone przez browar rodzaje piw.

Ser Carski i inne wyroby OSM Hajnówka

Jednym z najbardziej znanych produktów eksportowych Hajnówki jest ser Carski, produkowany przez OSM Hajnówka. Jest to ser dojrzewający, wytwarzany z mleka pochodzącego z gospodarstw leżących w otulinie Puszczy Białowieskiej i Knyszyńskiej. Producent chlubi się tym, że mleko pozyskiwane jest tylko od krów wypasanych na naturalnych łąkach.

OSM Hajnówka produkuje również tradycyjny twaróg hajnowski, a także inne sery żółte oraz masło.

Historia miasta

Najstarsze wzmianki o terenie, na którym leży Hajnówka, pochodzą z pierwszej połowy XVII wieku. Warto jednak cofnąć się do 1589 roku, kiedy to światło dzienne ujrzała ordynacja Ordinato o prewentach królewskich, na mocy której wszystkie dobra królewskie podzielono na dwie grupy: dobra stołowe oraz dobra państwowe. Pierwsze z nich stanowiły wyłączną domenę króla, i właśnie do tej kategorii trafiła Puszcza Białowieska. Wszystkie dochody z dóbr stołowych wędrowały wprost do skarbca królewskiego, więc w interesie Korony była ich ochrona.

W 1639 roku wydano ordynację królewską określającą dokładne granice Puszczy Białowieskiej. Zapisano w niej także lokalizacje rozsianych wokół niej strażnic. Jeden z punktów granicznych znalazł się przy rzece Skarbosławce, gdzie powstało uroczysko o tej samej nazwie. Tutejszą straż nazywano hajnowską, prawdopodobnie od nazwiska pierwszego strażnika, Krzysztofa Haynawa (lub Haynaua).

W 1775 roku Straż Hajnowską przekształcono w jedną z trzynastu stałych siedzib straży Puszczy Białowieskiej. Był to jeden z najbardziej strategicznych punktów, gdyż przez tereny straży prowadził trakt królewski w kierunku Białowieży.

Aż do zakończenia I wojny światowej Hajnówka była zaledwie niewielką osadą. Po trzecim rozbiorze Polski wraz z całą Puszczą Białowieską znalazła się w zaborze rosyjskim. Dzikie tereny leśne upodobali sobie rosyjscy carowie, którzy zawłaszczyli Puszczę do prywatnych celów - służyła im jako teren łowiecki. Rozwój osady przyśpieszył pod koniec wieku, gdy doprowadzono do niej kolej. Hajnówka znalazła się również na trasie szosy prowadzącej z Bielska Podlaskiego do Białowieży, co uczyniło z niej ważny węzeł komunikacyjny.

Rok po wybuchu I wojny światowej do Puszczy Białowieskiej wkroczyli Niemcy, którzy bardziej cenili tutejsze drewno niż walory przyrodnicze. Aż do końca wojny bez żadnych skrupułów eksploatowali bezcenne zasoby lasu. W samej Hajnówce wznieśli dwa tartaki, fabrykę do destylacji drewna oraz obiekty przeznaczone dla pracowników. Pamiątką po ich bytności jest kolej wąskotorowa, zbudowana w celu łatwiejszego transportu drewna.

W 1919 roku Puszcza Białowieska powróciła do Polski. Pozostawione przez Niemców tartaki oraz inne zakłady przemysłowe znalazły się w rękach prywatnych. Na okres międzywojenny przypadł rozkwit niewielkiej osady, która dzięki przemysłowi drzewnemu przekształciła się w pełnoprawne miasto (choć jeszcze bez praw miejskich). O skali najlepiej mówią liczby. W 1919 roku osadę zamieszkiwało 118 osób, a dwie dekady później ponad 20 tysięcy.

Do Hajnówki przybywali skuszeni pracą osadnicy z różnych zakątków kraju oraz Europy. W jednym skupisku mieszkali: Polacy, Białorusini, Rosjanie, Romowie, Żydzi, a nawet Niemcy. Szacuje się, że w tutejszych zakładach pod koniec lat 30. pracowało nawet 2 tysiące osób. Osadnicy zajmowali zastane baraki lub wznosili własne drewniane chaty (ewentualnie ziemianki). Zabudowa była tak gęsta, że niektóre ulice były nie szersze niż długość rozłożonych ramion człowieka.

Dynamiczny rozwój Hajnówki został brutalnie przerwany przez wybuch II wojny światowej. Niemal połowę wszystkich mieszkańców deportowano lub eksterminowano. Zniszczono fabryki, zabudowania mieszkalne, trakty komunikacyjne - czyli wszystko to, co miało wartość strategiczną.

Po zakończeniu wojny rozpoczął się powolny proces odbudowy. W 1951 roku Hajnówka otrzymała prawa miejska, a w kolejnych latach liczba ludności stopniowo się powiększała. Obecnie miasto liczy ponad 20 tysięcy mieszkańców. Część z nich, podobnie jak 100 lat temu, pracuje przy przetwórstwie drewna.

Współczesna Hajnówka jest jednym z nielicznych tak różnorodnych miast w Polsce. Wielokulturowość ta przejawia się przede wszystkim w kulturze samych mieszkańców, ale widać ją również w architekturze miasta, gdzie znajdziemy 8 świątyń chrześcijańskich różnych wyznań.