Janowiec: zamek, atrakcje, zabytki. Jak zwiedzać i co zobaczyć?

Janowiec to niewielkie miasteczko leżące w zachodniej części województwa lubelskiego, które słynie z malowniczych ruin zamku wzniesionego na szczycie wysokiej skarpy wiślanej.

Janowiec znajduje się nieco w cieniu sąsiedniego Kazimierza Dolnego. Obie miejscowości rozdziela Wisła - Janowiec leży po stronie północnej, a Kazimierz południowej. Niestety, przejazd lądowy pomiędzy nimi wymaga blisko 40 kilometrowej podróży przez Puławy. Na szczęście istnieje również krótsza, promowa przeprawa przez królową polskich rzek (na mapie pod nazwą Przeprawa promowa Janowiec).

Krótka historia Janowca nad Wisłą

Historycznie miejscowość była częścią ziemi sandomierskiej. Pierwsze wzmianki w dokumentach źródłowych pochodzą z XII wieku, gdy Janowiec nosił jeszcze nazwę Serokomla i był zaledwie wsią. W tym czasie istniał już drewniany kościół pw. św. Małgorzaty. Mniej więcej w połowie XIV wieku powstał pierwszy murowany kościół parafialny w stylu gotyckim.

Pod koniec XV wieku Serokomla znalazła się w rękach sędziego lubelskiego Piotra Firleja. W 1537 roku Firlejowie uzyskali z rąk króla Zygmunta I Starego prawo do lokacji miasta na prawie magdeburskim. Zmienili w tym czasie nazwę Serokomla na Janowiec.

ZDJĘCIA: Dworek w Skansenie w Janowcu

Było to jedno z dziesięciu prywatnych miast ufundowanych przez Firlejów. Janowiec posiadał własne władze miejskie oraz sądownictwo. Ostateczny układ określono dokumentem wydanym w 1580 roku przez Andrzeja Firleja. Co ciekawe, ten spisany na pergaminie zbiór praw i obowiązków przetrwał do naszych czasów.

Janowiec pomimo dogodnego położenia oraz posiadania prawa do organizacji jarmarków nie rozwinął się w ośrodek handlowy porównywalny do sąsiedniego Kazimierza. Nie przeszkodziło mu to jednak w spokojnym rozwoju. W czasach świetności powstały m.in. murowany browar oraz kościół szpitalny wraz z przytułkiem.

Po Firlejach prawa własności do miasta posiadali m.in. Tarłowie oraz Lubomirscy. Janowiec ucierpiał znacznie w trakcie II wojny światowej, po zakończeniu której został odbudowany. Niemcy zniszczyli m.in. zabytkowy cmentarz żydowski z XVI wieku.

Janowiec: atrakcje, zabytki, ciekawe miejsca

Zwiedzanie Janowca możemy podzielić na dwie części. Na wysokiej skarpie wiślanej stoi zamek (a dokładniej jego ruiny), a kawałek obok niego skansen zespołu dworskiego. Obie atrakcje posiadają wspólny bilet, który kupimy w kasie zamkowej. Wzgórze zamkowe oferuje dodatkowo przyjemny widok na okolicę.

Po zwiedzeniu zamku i skansenu możemy udać się do położonego niżej miasteczka, które charakteryzuje się nieco senną atmosferą oraz niewielkim rozmiarem (obejdziemy je w całości w dosłownie kilka minut). Najważniejszym zabytkiem dolnej części Janowca jest kościół pw. św. Stanisława biskupa oraz św. Małgorzaty.

Zamek w Janowcu

Zamek wzniesiono w latach 1508-1526 na wysokiej skarpie wiślanej. Jego fundatorem był Mikołaj Firlej, w tamtym czasie wojewoda lubelski, późniejszy hetman wielki koronny. Mikołaj rozpoczął budowę, a ukończył ją jego syn Piotr (wojewoda ruski). Zamek pozostawał w rękach rodu Firlejów przez ponad 100 lat.

Pierwotna budowla powstała w stylu późnogotycko-renesansowym, ale po przebudowie nadzorowanej przez pochodzącego z Florencji architekta Santi Gucciego (lata 1565-1585) nabrała cech manierystycznych oraz zmieniła charakter z obronnego na rezydencyjny.

Dalsza historia zamku to pasmo zawirowań oraz ważnych wydarzeń. W jego murach król Zygmunt III Waza paktował z przywódcą rokoszu sandomierskiego marszałkiem wielkim koronnym Mikołajem Zebrzydowskim, kończąc bunt szlachty. 7 lutego 1656 roku wojska szwedzkiego króla Karola X Gustawa splądrowały i zniszczyły budowlę. Zamek odbudowali nowi właściciele z rodu Lubomirskich, którzy do odbudowy zaprosił znamienitego barokowego architekta Tylmana z Gameren; twórcę wielu wspaniałych pałaców na terenie Polski (m.in. Pałacu w Nieborowie).

Koniec świetności janowieckiego zamku przypadł na czasy Jerzego Marcina Lubomirskiego, generała wojsk koronnych, który znany był ze swojego wybuchowego charakteru oraz awanturnictwa. Według legendy miał on... przegrać prawo własności do zamku w karty na rzecz Mikołaja Piaskowskiego. Nowy właściciel, a następnie jego następcy, nie podołali kosztom utrzymania rezydencji i musieli ją opuścić. Ostatni właściciele wywieźli z Janowca wszystkie wartościowe elementy, a zamek zaczął niszczeć i popadać w zapomnienie.

Współcześnie zamek znajduje się w formie trwałej ruiny, która została odrestaurowana i częściowo odbudowana. Udało się odtworzyć skrzydło pałacowe nazywane Domem Północnym. Najbardziej znanym atrybutem budowli są poziome pasy zdobiące fasadę, które na myśl przywodzą włoskie pałace czy kościoły. Na teren zamku prowadzi drewniany most.

Na terenie zamku działa niewielkie muzeum, które składa się z dwóch części:

• wystawy parterowej, która skupia się na historii zamku oraz losach jego właścicieli. Wśród eksponatów zobaczymy m.in.: obrazy, rzeźby (fragment portalu pałacowego, fragment ołtarza), meble, kopie nagrobków Mikołaja, Piotra i Andrzeja Firlejów. Wystawa nie należy niestety do największych, ale przybliży nam trochę dzieje dawnych magnatów.
• wystawy ceramiki (pt. Fajans Holenderski), która znajduje się w piwnicach i może pochwalić się wieloma wspaniałymi dziełami sztuki. Wśród wystawionych obiektów zobaczymy m.in. wyroby wyprodukowane w holenderskim miasteczku Delft. Właścicielem kolekcji jest Jędrzej Jaworski, który udostępnia ją odwiedzającym już od ponad dekady, oczekując na rozbudowę Muzeum Sztuki Złotniczej w Kazimierzu Dolnym.

W trakcie zwiedzania przespacerujemy również po wielopoziomowych krużgankach, a także wejdziemy na ostatnie piętro, ze szczytu którego rozpościera się wspaniały widok na okoliczny krajobraz.

Na zwiedzenie całości potrzebujemy około 45 minut. Aktualne ceny biletów i godziny otwarcia można sprawdzić tutaj. Uwaga! Parking znajdujący się przy zespole dworskim jest płatny.

Skansen zespołu dworskiego

Kupując bilet do zamku otrzymujemy również możliwość zwiedzenia zespołu dworskiego, którego zabudowania przywieziono do Janowca z innych części województwa. Zespół dworski znajduje się dosłownie dwie minuty drogi od zamku.

Najważniejszym zabytkiem skansenu jest drewniany dwór kryty dachem polskim, który zbudowano w latach 1760-1770 na terenie wsi Moniaki. Jego fundatorem był chorąży żytomierski Jakub Wierzbicki.

Do zwiedzania udostępniono sześć pomieszczeń na parterze: sień, jadalnię, salon, biblioteczkę oraz pokoje Pani Domu oraz Pana Domu. Zobaczymy w nich meble, obrazy, instrumenty muzyczne (gramofon oraz fortepian) oraz obiekty codziennego użytku typowe dla szlacheckiego dworu drugiej połowy XVIII wieku.

Zespół dworski dopełniają:

• szpichlerz z Podlodowa (XIX wiek),
• stodoła ze wsi Wylągi (XVIII wiek),
• lamus z Kurowa (przełom XIX-XX wieku).

W szpichlerzu oraz stodole organizowane są wystawy czasowe. W lipcu 2020 roku w szpichlerzu wystawiona była wystawa etnograficzna "Między dwoma brzegami Wisły” z sieciami oraz obiektami związanymi z rybołówstwem.

Na zwiedzenie zespołu dworskiego możemy zaplanować około 20 minut.

Trzy Krzyże

Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów okolicznego krajobrazu są stojące na wzgórzach trzy krzyże. Najbardziej znane z nich znajdują się w Kazimierzu Dolnym (mniej znane w Parchatce i Witoszynie), ale zespół trzech wysokich (najwyższy ma około 9 metrów) krzyży stoi również na wzniesieniu nieopodal janowieckiego zamku.

Nie wiadomo dokładnie kiedy krzyże pojawiły się w Janowcu po raz pierwszy, ale zniknęły na większość XX i początek XXI wieku. Dzięki staraniom prof. Przemysława Krajewskiego wróciły do tutejszego krajobrazu, choć w innym miejscu, ponieważ w oryginalnej lokalizacji wyrósł potężny jesion. Krzyże wykonano z drzewa dębowego.

Kościół pw. św. Stanisława biskupa oraz św. Małgorzaty

Po zwiedzeniu zamku oraz zespołu dworskiego warto wybrać się do samego miasteczka. Najważniejszym zabytkiem (i właściwie jedynym wartym uwagi z perspektywy turysty) tej części Janowca jest kościół pw. św. Stanisława biskupa oraz św. Małgorzaty, znamienity przykład lubelskiego renesansu.

Pierwotny drewniany kościół mógł stać w tym miejscu już w XII wieku. Pierwsza murowana świątynia pojawiła się około 1350 roku. Jej fundatorem był biskup krakowski Bodzęta herbu Poraj.

W 1535 roku Piotr Firlej rozpoczął przebudowę w stylu renesansowym, a właściwie budowę nowego kościoła, do którego dołączono wspomnianą wcześniej XIV-wieczną gotycką budowlę. W tym czasie powstały: druga (znacznie większą) nawa oraz prezbiterium. Dopiero pod koniec XVI wieku dobudowano dzwonnicę.

Andrzej Firlej, który studiował w Szwajcarii i przeszedł na kalwinizm, podjął decyzję o przekazaniu nowej części kościoła protestantom, podczas gdy w starej części mogły odbywać się nabożeństwa katolickie. Aż do ostatniego dziesięciolecia XVI wieku w świątyni odbywały się msze w obu obrządkach, po czym kościół powrócił w całości do katolików.

Za jeden z największych zabytków świątyni uchodzi manierystyczny grobowiec Andrzeja Firleja i jego żony Barbary dłuta Santi Gucciego, nadwornego artysty polskich władców (Zygmunta Augusta, Stefana Batorego, Anny Jagiellonki i Henryka Walezego).

Swoje bogate wnętrze świątynia zawdzięcza funduszom oraz hojności rodu Lubomirskich, którzy ufundowali trzy monumentalne ołtarze. Istnieją przesłanki, że projektantem głównego ołtarza był sam Tylman z Gameren. Ołtarze boczne zostały wykonane w puławskim warsztacie braci Jana Eliasza i Henryka Hoffmanów. Sklepienie kolebkowe ozdobił Jakub Balin, jeden z najważniejszych twórców lubelskiego renesansu.

Kościół możemy zwiedzić z reguły jedynie przed i po nabożeństwach. Dokładne godziny można znaleźć tutaj.