Puławy atrakcje, pałac, zabytki. Jak zwiedzać i co zobaczyć?

Puławy to leżące w zachodniej części województwa lubelskiego miasto, które może pochwalić się bogatą historią oraz wspaniałym zespołem pałacowo-parkowym wzniesionym przez ród Czartoryskich.

Turyści z całego świata podziwiają zbiory Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie. Niewielu z nich zdaje sobie zapewne sprawę, że słynna "Dama z Gronostajem" Leonarda czy "Krajobraz z przypowieścią o miłosiernym Samarytaninie" Rembrandta zostały po raz pierwszy zaprezentowane szerszej widowni w pawilonie ogrodowym na terenie parku pałacowego w Puławach, gdzie powstało pierwsze muzeum narodowe na ziemiach polskich.

Dzięki działalności Adama Kazimierza oraz Izabeli Czartoryskich Puławy stały się ważnym centrum kulturalnym przełomu XVIII i XIX wieku, zdobywając przy tym barwny przydomek "Polskie Ateny".

Historia Puław i zespołu pałacowo-parkowego

Historia miasta jest nierozłącznie związana z magnackimi rodami Rzeczypospolitej Obojga Narodów: Lubomirskimi oraz Czartoryskimi.

Od niewielkiej wsi do letniej rezydencji Lubomirskich

Najstarsze wzmianki w dokumentach źródłowych odnoszące się do Puław (w tamtym czasie wsi nazywanej Pollawy) pochodzą z końca XV wieku. Nazwa Puławy pojawiła się po raz pierwszy w 1603 roku.

Początki rozkwitu tej niewielkiej miejscowości przypadły na drugą połowę XVII wieku, gdy znalazła się w rękach książęcego rodu Lubomirskich. Marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski ufundował na jej terenie barokowy pałac letni, którego budowa trwała od 1671 do 1676 roku. Za projekt rezydencji odpowiadał znany niderlandzkich architekt Tylman z Gameren, twórca szeregu wspaniałych kościołów i pałaców na ziemiach polskich.

Stanisław Lubomirski dzielił swój czas na sprawy publiczne oraz sztukę. Spod jego pióra wyszło mrowie utworów poetyckich, a sam magnat nazywany był czasami Salomonem polskim. Wzniesiony przez niego pałac musiał oddawać jego artystyczną duszę. W pałacowym muzeum znajdziemy pobudzający wyobraźnię cytat z Francuza o nazwisku Daleyrac, który w barwny sposób opisywał puławską rezydencję:

„Za Wisłą w tej stronie leży ładna wioseczka u stóp góry ozdobionej u szczytu pałacykiem w stylu włoskim pięknej struktury, o wspaniałych przedsionkach, marmurowych ornamentach, z salonem urządzonym przepysznie. […] Domek ten jest niezaprzeczenie najpiękniejszym okazem nowszej architektury w Polsce”.

Po śmierci marszałka w 1702 roku pałac przypadł jego jedynej córce Elżbiecie, która w 1687 roku wyszła za Adama Mikołaja Sieniawskiego (późniejszego hetmana wielkiego koronnego). Nowi właściciele krótko nacieszyli się jednak urokami barokowej rezydencji, którą w 1706 roku z ziemią zrównały wojska szwedzkie podczas wojny północnej.

Wiek Czartoryskich

Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska rozpoczęła w 1720 roku przygotowania do odbudowy pałacu w stylu rokokowym. Projekt ostatecznie zrealizowała dopiero jej córka Zofia, która w 1731 roku wyszła za księcia Augusta Aleksandra Czartoryskiego, wnosząc do małżeństwa prawo własności do puławskiej rezydencji. Za projekt odbudowy odpowiadał architekt Jan Zygmunt Deybel. Nowy pałac wzniesiono na gruzach starego, a budowa trwała od 1731 do 1736 roku.

Puławy przez równe 100 lat były rezydencją rodu Czartoryskich, stając się w tym czasie jednym z najważniejszych ośrodków politycznych i kulturalnych okresu polskiego oświecenia. Szczyt rozkwitu przypadł na okres rządów księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, jednego z najlepiej wykształconych ludzi swojej epoki, oraz jego małżonki Izabeli z Flemingów, którzy przybyli do rezydencji w 1784 roku.

Na ich zaproszenie do Puław przybywali znani artyści, literaci oraz intelektualiści przełomu XVIII i XIX wieku, a ich rezydencja zyskała przydomek "Polskich Aten". Wśród gości warto wymienić m.in.: Juliana Ursyna Niemcewicza czy Jana Piotra Norblina. Po utracie przez Polskę niepodległości Czartoryscy swoje wysiłki ukierunkowali w stronę działań narodowowyzwoleńczych.

Podobnie jak w przypadku barokowego pałacu Lubomirskich, tak i rokokowa rezydencja Czartoryskich została zniszczona przez wojska najezdne. W 1794 roku Puławy zostały splądrowane przez Rosjan, którzy w brutalny sposób odpłacili im za wsparcie udzielone powstaniu kościuszkowskiemu.

Niedługo potem Czartoryscy podjęli decyzję o odbudowie pałacu w stylu klasycystycznym oraz wytyczeniu nowego ogrodu w formie romantycznego parku krajobrazowego. Do projektu zatrudnili wywodzącego się z Puław, lecz zdobywającego szlify we Włoszech utalentowanego architekta Chrystiana Piotra Aignera. Z jego pomocą odbudowali rezydencję oraz wznieśli szereg budowli na terenie pałacowego ogrodu.

W tym czasie powstały Świątynia Sybilli oraz Dom Gotycki, w których utworzono pierwsze muzeum narodowe na ziemiach polskich.

Czartoryscy nie szczędzili środków na zakup narodowych pamiątek. Sprowadzali również dzieła sztuki oraz zabytki z całej Europy. Najważniejsze eksponaty z ich kolekcji znajdują się w Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie, choć fragment kolekcji znajduje się również w puławskim muzeum.

Kres Czartoryskich i koniec świetności

Koniec bytności Czartoryskich w Puławach przypadł na 1831 rok. Po klęsce powstania listopadowego pałac został skonfiskowany przez władze rosyjskie, a książę Adam Kazimierz został zaocznie skazany przez samego cara na ścięcie toporem. Na szczęście dzięki pomocy przyjaciół rodziny udało się ukryć, a następnie wywieźć do Paryża najważniejsze dzieła sztuki.

Niedługo później, w 1846 roku, nazwę miejscowości zmieniono na Nowa Aleksandria.

W połowie XIX wieku pałac istotnie przebudowano i dostosowano do potrzeb Instytutu Wychowania Panien. W tym czasie rozszerzono skrzydła oraz dobudowano piętro w części centralnej. Od 1862 roku do okresu I wojny światowej w murach pałacu kształcono leśników oraz rolników.

Miejscowość prawa miejskie otrzymała dopiero w 1906 roku. W 1915 roku miasto opuściły wojska rosyjskie, a rok później przywrócono historyczną nazwę Puławy.

W okresie międzywojennym miasto dynamicznie się rozwijało. Już w 1917 roku powstał (za zgodą okupacyjnych władz austriackich) Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego, a po odzyskaniu niepodległości zaczął powoli rozkwitać przemysł. Wszystko przerwał wybuch II wojny światowej, który kosztował życie nawet 30% mieszkańców.

Jak zwiedzać Puławy?

stan na lipiec 2020

Zwiedzanie Puław jest równoznaczne z odwiedzeniem zespołu pałacowo-parkowego, na terenie którego znajdują się niemal wszystkie najważniejsze zabytki w mieście.

Park pałacowy udostępniony jest zwiedzającym za darmo.

Zespół pałacowo parkowy otwarty jest przez cały rok.

• od 6:00 do 22:00 w sezonie letnim (1 kwietnia – 30 września),
• od 6:00 do 18:00 w sezonie zimowym (1 października – 31 marca).

Muzeum Czartoryskich w Pałacu Czartoryskich czynne jest od poniedziałku do piątku.

• od 9:00 do 17:00 w sezonie letnim (1 kwietnia – 30 września),
• od 8:00 do 16:00 w sezonie zimowym (1 października – 31 marca).

Muzeum pozostaje zamknięte: 24, 25, 31 grudnia, 1 i 6 stycznia, w Niedzielę Wielkanocną, w Boże Ciało oraz 1 i 11 listopada.

Aktualne dni oraz godziny otwarcia najlepiej sprawdzić przed przyjazdem tutaj.

Aktualne ceny biletów można sprawdzić tutaj.

Bilet wstępu upoważnia również do wizyty (tylko w sezonie letnim): w Domu Gotyckim, Świątyni Sybilli oraz Domku Aleksandryjskim. Uwaga! W poniedziałki obiekty parkowe są nieczynne.

Na spokojne zwiedzenie całego kompleksu pałacowego (razem z muzeum i obiektami parkowymi) warto zaplanować około 3 godzin.

Atrakcje Puław, zabytki, rzeźby. Co warto zobaczyć?

Muzeum Czartoryskich w Pałacu Czartoryskich

Obecnie w pałacu mieści się muzeum, które w swoich zbiorach posiada dzieła sztuki oraz obiekty zgromadzone przez księżną Izabelę Czartoryską oraz jej wnuka Władysława Czartoryskiego, który powiększał rodzinną kolekcję podczas emigracji w Paryżu. Wśród eksponatów są m.in.: obrazy, militaria, obiekty codziennego użytku (porcelana, sztućce), pamiątki rodzinne, ale również makiety przedstawiające dawne odsłony pałacu.

Placówka zajmuje pięć pomieszczeń. W monumentalnej Sali Gotyckiej, która powstała jako sala balowa, a po konfiskacie pałacu zamieniono ją na kaplicę katolicką, przechowywane są militaria (m.in.: miecz krzyżacki czy oryginalne laski marszałkowskie). Intrygującym eksponatem jest kordelas z pochwą Jamesa Cooka, który Izabela Czartoryska nabyła bezpośrednio od siostry słynnego podróżnika podczas wizyty w Anglii.

Wystawa w Sali Kamiennej, której posadzka pamięta czasy Czartoryskich, poświęcona została w całości powstaniu listopadowemu; wśród eksponatów są m.in.: militaria, odezwy, dokumenty czy odznaczenia.

Na drugim piętrze pałacu zebrano dzieła sztuki oraz przedmioty codziennego użytku. W lipcu 2020 roku wisiały tam dwa obrazy znanych europejskich mistrzów: Porwanie Prozerpiny pędzla Jana Brueghela Starszego oraz Chłopcy z melonem i winogronami autorstwa Bartolomé'a Estebana Murillo.

ZDJĘCIA: 1. "Porwanie Prozerpiny" pędzla Jana Brueghela Starszego; 2. "Chłopcy z melonem i winogronami" autorstwa Bartolomé'a Estebana Murillo - Pałac Czartoryskich w Puławach

Wartościowym zabytkiem architektury jest żeliwna klatka schodowa, która powstała w drugiej połowie XIX wieku.

Na zwiedzenie muzeum potrzebujemy około 45 minut.

Park pałacowy

Okalający pałac zespół parkowy zmieniał się razem z rezydencją. Od XIX wieku ma on formę romantycznego parku krajobrazowego w stylu angielskim. Park ozdabia szereg budowli, z których część zaprojektował Chrystian Piotr Aigner. Niestety, wiele zabytków (m.in. rzeźb, fontann czy romantycznych ruin) nie przetrwało do naszych czasów.

Wiele uwagi odwiedzających przyciągają pawie, które swobodnie spacerują po terenie kompleksu.

Po parku najwygodniej poruszać się wytyczonymi ścieżkami. Dla odwiedzających przygotowano tablice informacyjne z mapą wszystkich zabytków oraz budowli. W dalszej części artykułu opisaliśmy wybrane obiekty parkowe.

Świątynia Sybilli

obiekt możliwy do zwiedzenia z biletem do muzeum

Wzniesiona w latach 1798-1801 budowla pełniła funkcję pierwszego muzeum narodowego na ziemiach polskich. Okrągły budynek wzorowano na Świątyni Westy, której ruiny leżą we włoskim mieście Tivoli, położonym nieopodal Rzymu.

Świątynia Sybilli powstała na skarpie wiślanej i wyróżnia ją dbałość o detale architektoniczne. Budowla ma dwie kondygnacje. Dolne pomieszczenie, dostępne od stoku skarpy, przypominało mauzoleum. Na jego środku stał obelisk z czarnego marmuru upamiętniający księcia Józefa Poniatowskiego.

Bardziej znana jest jednak górna część budowli, której wejścia strzegą dwa lwy, podarowane Czartoryskim przez cara Aleksandra I. Wygląd górnej kondygnacji (również jej wnętrza) inspirowano antycznymi budowlami. Sklepienie z charakterystycznymi kasetonami oraz oculusem na myśl przywodzi rzymski Panteon.

Nad drzwiami wejściowymi umieszczono napis "Przeszłość Przyszłości", który doskonale oddawał przeznaczenie obiektu. W środku przechowywano pamiątki narodowe, które świadczyły o bogatej polskiej historii i miały wspierać polskiego ducha w trudnym okresie zaborów. W środku wystawiano m.in.: klejnoty polskich królów, szkatułę królewską, zbroje, broń czy chorągwie zdobyte podczas zwycięskich bitew.

Obecnie w środku organizowane są wystawy czasowe.

Dom Gotycki

obiekt możliwy do zwiedzenia z biletem do muzeum

Dość szybko okazało się, że przestrzeń wystawowa w Świątyni Sybilli jest zbyt mała dla stale powiększających się zbiorów Czartoryskich. Już w 1801 roku rozpoczęto budowę nowego pałacyku w stylu neogotyckim, który powstał w miejscu zniszczonego przez wojska rosyjskie barokowego pawilonu.

Prace nad Domem Gotyckim zakończono w 1809 roku. Budowla jest dwukondygnacyjna i od początku była przewidziana na muzeum. Jako miejsce wystawowe służyły nie tylko wnętrza, ale także zewnętrzne ściany, w które wbudowano fragmenty rzeźb oraz tablic przywiezione z całego kontynentu. Każda ze ścian obejmowała jeden motyw i otrzymała własną nazwę.

W środku wystawiano przede wszystkim najważniejsze europejskie dzieła sztuki oraz pamiątki zgromadzone przez Izabelę Czartoryską. Wisiały tu m.in.: "Dama z Gronostajem" Leonarda da Vinci, "Krajobraz z przypowieścią o miłosiernym Samarytaninie" Rembrandta oraz "Portret młodzieńca" Rafaela.

Obecnie w Domu Gotyckim nie przechowuje się już dzieł sztuki, z wyjątkiem kopii głów wawelskich. Budynek zwiedza się z przewodnikiem, który z chęcią opowiada o historii budynku oraz jego detalach architektonicznych. Podczas zwiedzania warto zwrócić uwagę na oryginalne elementy: parkiet, schody czy żelazne zdobienia, a także na sentencje księżnej oraz cytaty. Nad wejściem możemy wypatrzyć fragment z Eneidy Wergiliusza: "I pamiątki łzy wyciskają i czułą duszę rozczulają".

Tankred i Klorynda

Podziwiając uroki Domu Gotyckiego nie przegapmy stojącej nieopodal kopii rzeźby Tankred i Klorynda. Grupę rzeźbiarską z białego marmuru wykonał prawdopodobnie pochodzący z Florencji Francesco Lazzaroni. Scena przedstawia bohaterów poematu Jerozolima wyzwolona. Zamawiającym był król Stanisława Augusta Poniatowskiego, który umieścił ją w Łazienkach Królewskich.

Rzeźba na początku XIX wieku trafiła do Puław. Najpierw spadkobierca króla książę Józef Poniatowski sprzedał ją księdzu Jabłonowskiemu, a ten podarował ją księżnej Izabeli (prawdopodobnie z okazji imienin).

Co ciekawe, oryginał przetrwał i ma znajdować się w Altanie Chińskiej, która niestety podczas naszej wizyty była zamknięta na cztery spusty i nie mogliśmy tego zweryfikować.

Domek Żółty

obiekt możliwy do zwiedzenia z biletem do muzeum

Domek Żółty, nazywany również Domkiem Aleksandryjskim, wybudowano w latach 1801-1805. Budynek od początku przeznaczony był dla cara Aleksandra I, który zatrzymał się w nim podczas pobytu w Puławach.

Obecnie w pałacyku mieści się Pracownia Dokumentacji Dziejów Miasta. Do odwiedzenia są dwa pomieszczenia, w których zobaczymy stare zdjęcia miasta oraz dowiemy się więcej o najnowszej historii Puław.

Schody angielskie

Pomiędzy Pałacem Czartoryskich a Domkiem Żółtym stworzono półotwarty korytarz w stylu neogotyckim. Konstrukcja powstała z czerwonej cegły, zamykają ją łukowate arkady, a ścieżkę wybrukowano kocimi łbami. Przejście łączy dolną i górną część parku.

Schody angielskie są wymarzoną scenerią fotograficzną, choć podczas naszej wizyty zalegało w nich trochę butelek po piwie...

Wieża ciśnień

Leżąca bezpośrednio przy dziedzińcu pałacowym wieża ciśnień jest zabytkiem budownictwa technicznego. Budowla powstała w 1897 roku jako część systemu wodociągowego, który od XVII wieku zaopatrywał zespół pałacowy w wodę.

Konstrukcję wyróżnia ośmioboczna wieża, licowana w górnej części deskami. Wieża ciśnień jest przykładem stylu rosyjskiego klasycyzmu.

Sarkofag Augusta i Zofii ks. Czartoryskiej

Sarkofag poświęcony pamięci Augusta Aleksandra Czartoryskiego i Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej znajdziemy w dolnej części parku. Autorem monumentu z kararyjskiego marmuru był rzymski rzeźbiarz Maksymilian Laboureur. Twórca wzorował się na antycznym grobowcu Scypiona Barbatusa (obecnie w zbiorach Muzeów Watykańskich).

Brama Rzymska

Klasycystyczna Brama Rzymska stanowiła dawniej jedno z wejść do parku. Konstrukcja powstała w 1829 roku i wzorowano ją na antycznym Łuku Tytusa w Rzymie.

Bramę możemy zobaczyć zarówno z terenu parku, jak i po przejściu kładką na drugą stronę ulicy.

Domek Grecki

Domek Grecki to ostatni ślad po nieistniejącej już oranżerii, która stanowiła ozdobę zespołu pałacowo-parkowego Czartoryskich. Zachowany do naszych czasów portyk stanowił zaledwie jej fasadę. W 1966 roku dobudowano do niego gmach, w którym obecnie mieści się biblioteka miejska.

Chcąc zobaczyć Domek Grecki musimy przejść kładką na drugą stronę ulicy.

Altana Chińska

Pochodząca z połowy XVIII wieku Altana Chińska jest jednym z najstarszych budynków na terenie parku.

Podczas naszych odwiedzin w lipcu 2020 roku nie była ona niestety udostępniona do zwiedzania i mogliśmy podziwiać ją jedynie zza ogrodzenia.

Pałac Marynki

Kierując się w stronę południowego krańca parku odnajdziemy klasycystyczny Pałac Marynki, który powstał w latach 1790-1794 według projektu Aignera. Rezydencja była prezentem ślubnym dla Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej, córki Izabeli i Adama Kazimierza.

Fasada rezydencji charakteryzuje się korynckim portykiem oraz pilastrami. Na fryzie portyku umieszczono sentencję z Horacego: ISTE TERRARUM MIHI PRAETER OMNES ANGULUS RIDET (ze wszystkich zakątków ziemi ten najbardziej się do mnie uśmiecha).

Obecnie w pałacu mieści się Zakład Pszczelnictwa Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa.

Kościół pw. Wniebowzięcia NMP

Już poza granicami parku, na wysokiej skarpie, stoi wzniesiona w 1803 roku historyczna kaplica pałacowa. Projektujący świątynię Aigner inspirował się rzymskim Panteonem. Wnętrze kościoła, podobnie jak rzymskiego protoplasty, oświetla otwór pośrodku sklepienia (oculus).

Budowla ucierpiała znacznie w trakcie II wojny światowej, ale została odbudowana.