Panteon w Rzymie - historia, zwiedzanie, ciekawostki

Panteon (łac. Pantheon) należy do najlepiej zachowanych budowli z czasów antycznych. Zabytek ten wyróżnia się monumentalnym rozmiarem oraz zachowaniem idealnych proporcji, a do tego posiada status jedynego starożytnego monumentu w Rzymie, który przetrwał do naszych czasów w oryginalnej formie.

Warto w tym miejscu podkreślić, że wielu z nowych chrześcijańskich gospodarzy Wiecznego Miasta nie ceniło zbytnio spuścizny pozostawionej przez starożytnych poprzedników, co przejawiało się m.in. wykorzystywaniem antycznych struktur jako... kamieniołomy. Najwięcej szczęścia miały świątynie i budowle, które zamieniono na chrześcijańskie kościoły. Dzięki konsekracji zachowały się w stanie średnim lub dobrym, choć w większości zostały mocno przebudowane. Jednym z chlubnych wyjątków jest właśnie Panteon, który dzięki usunięciu nowożytnych dodatków pod koniec XIX wieku wygląda niemal tak samo, jak w dniu oddania go do użytku.

Panteon w czasach starożytnych

Panteon powstał na obszarze nazywanym Polem Marsowym, który rozciągał się na zachód od republikańskich murów otaczających centrum starożytnego miasta. Obecny Panteon jest trzecią budowlą powstała w tym miejscu.

Pierwszy budynek wzniesiono w latach 27-25 p.n.e. na polecenie Marka Agrypy, który pragnął uczcić zwycięstwo w bitwie pod Akcjum nad zjednoczonymi siłami Marka Antoniusza oraz Kleopatry. Słynny dowódca planował nazwać budowlę imieniem Oktawiana Augusta i umieścić w środku statuę pierwszego cesarza, ale ten odmówił i finalnie w środku stanął posąg Juliusza Cezara, a rzeźby Oktawiana Augusta oraz Marka Agrypy umieszczono w przylegającej do świątyni kolumnady. Pierwotną wersje budynku zbudowano na planie prostokąta.

Budowla wzniesiona przez Marka Agrypę spłonęła podczas jednego z wielkich pożarów Rzymu w 80 roku. Świątynie odbudowano podczas panowania cesarza Domicjana (który sprawował władzę od 81 do 96 roku), ale również ją spotkał tragiczny los. W 110 roku w Panteon uderzył piorun, w efekcie czego budowlę po raz kolejny strawił ogień.

Trzecia i finalna przebudowa rozpoczęła się prawdopodobnie chwilę po zniszczeniu poprzedniej, gdy rządy sprawował cesarz Trajan. Zmarły w 117 roku władca nie doczekał jednak ukończenia budowy, którą doprowadził do końca jego następca Hadrian. Oficjalne zakończenie prac datowane jest na 125 rok.

Właśnie fakt, że przebudowę dokończono podczas rządów Hadriana, prowadził przez wiele wieków do błędnego przekonania o dacie budowy Panteonu. Hadrian zasłynął jako cesarz, który nie umieścił swojego imienia na żadnej z wybudowanych za jego rządów budowli (z wyjątkiem tej poświęconej Trajanowi, który go adoptował i traktował jak syna). W efekcie tego nad wejściem pojawił się napis oddający hołd budowniczemu pierwszego gmachu Markowi Agrypie: M. AGRIPPA. L. F. COS. TERTIVM. FECIT., co możemy przetłumaczyć jako "Marek Agrypa, syn Lucjusza, konsul trzeci raz z rzędu, wzniósł ten budynek". Z tego powodu przez dłuższy czas błędnie sądzono, że Panteon powstał w drugiej połowie I wieku p.n.e. Co warte odnotowania, w sekwencji tej wykorzystano zachowane fragmenty z pierwotnej budowli.

Pochodzenie nazwy Panteon i przeznaczenie budynku

Słowo Pantheon wywodzi się od greckiego słowa Panthea, które oznaczało "świątynie wszystkich bogów". W budowlach tego typu czczono wszystkich dwunastu bogów olimpijskich oraz urzędującego władcę. Budynek wzniesiony za czasów Marka Agrypy poświęcony był dwóm bóstwom (Wenus i Marsowi) oraz Juliuszowi Cezarowi.

Nie ma jednak pełnej zgody odnośnie ostatecznego przeznaczenie budowli z czasów Hadriana. W środku okrągłego gmachu mogły odbywać się publiczne wysłuchania, sprawy sądowe oraz oficjalne zgromadzenia. Inna z teorii głosi, że świątynia miała być miejscem kultu cesarza, choć w samym Rzymie nie było to zbyt często praktykowane.

Jeśli przyjąć, że Panteon służył jako świątynia, to za jej symboliczny koniec możemy uznać ostatnią dekadę IV wieku, kiedy to Teodozjusz I Wielki, ostatni cesarz (niepodzielonego) Cesarstwa Rzymskiego, wyegzekwował zakaz funkcjonowania pogańskich świątyń.

Architektura Panteonu

Panteon składa się z dwóch połączonych ze sobą części: przedsionka w formie portyku oraz rotundy. Według niektórych krytyków czy nawet zwykłych turystów obie części niezbyt do siebie pasują. Na pewno wpływ na dzisiejszy odbiór ma fakt, że nic nie zachowało się z dawnych zewnętrznych zdobień budowli. Zakłada się, że przedsionek (od zewnątrz i wewnątrz) pokryty był prawdziwym marmurem, a ściany rotundy imitującymi marmur stiukami - takimi jak te, które wykorzystywano na przykład przy dekoracjach rzymskich term. Zewnętrza część kopuły ozdobiona była pozłacanymi płytkami z brązu, które wymontowano w 663 roku na polecenie cesarza bizantyjskiego Konstansa II.

Przedsionek prowadzący do głównej części budynku jest szeroki na 34 metry oraz głęboki na 20 metrów i ma formę monumentalnego portyku z 16 granitowymi kolumnami w porządku korynckim. Pierwszy rząd składa się z ośmiu kolumn, za którymi kryją się trzy nawy oddzielone od siebie rzędami po dwie kolumny. Trzy kolumny po zewnętrznej lewej stronie portyku zostały wymienione w XVII wieku.

Na frontonie przedsionka umieszczono wspomniany wcześniej napis M. AGRIPPA. L. F. COS. TERTIVM. FECIT. ("Marek Agrypa, syn Lucjusza, konsul trzeci raz z rzędu, wzniósł ten budynek"). Dzięki pracom archeologów wiadomo, że w czasach starożytnych od portyku odchodziło jeszcze kilkumetrowe podium.

Drugą częścią budowli jest rotunda, czyli okrągły budynek z półkolistym dachem w kształcie kopuły i ścianami o grubości sześciu metrów. Do rotundy prowadzą masywne drzwi z brązu o wysokości 7,50 metra. Istnieje zgodność co do faktu, że te ważące wiele ton drzwi pochodzą ze starożytności, ale raczej na pewno nie były one oryginalną bramą.

Świadomość otwartego dachu może od razu przywołać pytanie o potencjalne kałuże. W podłodze zainstalowano jednak 22 niewielkie otwory, które odprowadzają wodę. Warto w tym miejscu wspomnieć, że również posadzka pochodzi z czasów antycznych - do jej stworzenia wykorzystano czerwony marmur z Egiptu oraz biały z Azji Mniejszej.

Rotunda otoczona jest przeplatającymi się siedmioma kwadratowymi bądź półkolistymi kaplicami oraz ośmioma niszami, które wykorzystywane są m.in. jako miejsca grobowe. Pomiędzy nimi możemy zaobserwować kolumny w porządku korynckim.

Panteon w średniowieczu i czasach nowożytnych

Po upadku Cesarstwa Rzymskiego budowla stała prawdopodobnie opuszczona i powoli niszczała. Swoje drugie życie Panteon zawdzięcza decyzji cesarza bizantyjskiego Fokasa, który w 609 roku przekazał prawa do antycznej budowli papieżowi Bonifacemu IV.

Papież konsekrował budynek jako kościół Najświętszej Marii Panny od Męczenników (łac. Sancta Maria ad Martyres), dzięki czemu budowli nie groziło zburzenie lub wykorzystanie jako kamieniołom.

Niestety, władcy Państwa Kościelnego nie powstrzymali się od wprowadzenia zmian we wnętrzu świątyni ani przed wykorzystaniem jej fragmentów do innych celów. W poprzedniej części artykułu wspomnieliśmy o zabraniu płytek z brązu w drugiej połowie VII wieku. Z kolei w pierwszej połowie XVII stulecia papież Urban VIII rozkazał zdjęcie brązowych dźwigarów z przedsionka, które przetopiono i wykorzystano do budowy 80 armat umieszczonych później na Zamku Świętego Anioła.

W czasie pontyfikatu Urbana VIII nad Panteonem dobudowano dwie bliźniacze wieże. Ten charakterystyczny dodatek zyskał wśród mieszkańców prześmiewczy przydomek "ośle uszy". Na szczęście pod koniec XIX wieku zostały one finalnie rozebrane.

Obecny wygląd wnętrza Panteonu jest efektem zmian przeprowadzonych w XVIII wieku pod auspicjami barokowego architekta Paolo Posiego.

Zwiedzanie Panteonu - kaplice oraz grobowce

Wewnętrzna ściana rotundy otoczona jest wnękami zamienionymi na kaplice (dawnej znajdowały się w nich prawdopodobnie posągi bóstw) oraz niszami.

Wysoki Ołtarz znajduje się w największej wnęce na wprost od drzwi wejściowych. W sklepieniu zobaczymy mozaikę w stylu bizantyjskim datowaną na XVIII wiek. Po lewej i prawej stronie znajdują się po trzy kaplice oraz po cztery nisze. Środkowe kaplice mają kształt półkolisty, a boczne prostokątny.

Grobowce królewskie w Panteonie

Najbardziej monumentalnym z grobowców jest ten należący do pierwszego króla zjednoczonych Włoch Wiktora Emmanuela II, który umieszczono po prawej stronie w środkowej kaplicy. Po przeciwnej stronie spoczywa drugi król Włoch Humbert I wraz z małżonką Małgorzatą Sabaudzką. Przy królewskich grobach warte trzyma gwardia honorowa.

Po prawej stronie grobowca Humberta znajdziemy niszę z grobem słynnego renesansowego artysty i architekta Rafaela Santiego, nad którym górują dwa gołębie. Rafael zmarł w dniu swoich 37. urodzin i na własne życzenie został po śmierci przeniesiony do Panteonu. Nad jego grobem góruje rzeźba Madonny del Sasso dłuta Lorenzetto, który był jednym z uczniów renesansowego mistrza.

Grób Rafaela w Panteonie

W pierwszej połowie XIX wieku papież Grzegorz XVI zdecydował się na ekshumacje grobu Rafaela w celu sprawdzenia, czy ciało artysty na pewno się w nim znajduje. Po oczekiwanym odnalezieniu zwłok artystę pochowano po raz drugi w datowym na I wiek p.n.e. rzymskim sarkofagu, na którym wyryto łacińską sekwencje "ILLE HIC EST RAPHAEL, TIMVIT QVO SOSPITE VINCI RERVM MAGNA PARENS, ET MORIENTE MORI" (Tu spoczywa Rafael. Bałem się tego, co niezgłębione, pokonałem zwyczajne, wielkim równy, tylko śmiertelne zmarło ze mną).

Po lewej stronie nad grobem możemy zobaczyć portret artysty z brązu datowany na XIX wiek.

Plac Piazza della Rotonda i fontanna

Naprzeciwko Panteonu rozciąga się niewielki Plac Rotundy (wł. Piazza della Rotonda), który ozdabia Fontanna Panteonu (wł. Fontana del Pantheon).

Pierwszy wodotrysk na placu powstał w XVI wieku na zlecenie papieża Grzegorza XIII, ale obecny wygląd fontanny jest efektem przebudowy z początku XVIII wieku, przeprowadzonej podczas pontyfikatu Klemensa XI.

Centralną częścią fontanny jest pokryty hieroglifami egipski obelisk datowany na XIII wiek p.n.e.

Zwiedzanie Panteonu - co warto wiedzieć przed wizytą

Panteon jest jednym z częściej odwiedzanych rzymskich zabytków. Jeśli zaplanujemy zwiedzanie na środek dnia (zwłaszcza w sezonie letnim), to musimy liczyć się z nieprzebranymi tłumami w środku.

Jeśli przyjdziemy odpowiednio wcześniej możemy też trafić na pusty plac Piazza della Rotonda, który w ciągu dnia jest prawie zawsze zatłoczony.

Panteon - bilety

stan na czerwiec 2022

Wejście do Panteonu jest darmowe. Od poniedziałku do piątku możemy wejść do środka wprost z ulicy, ale w weekendy oraz święta wymagana jest rezerwacja z przynajmniej dziennym wyprzedzeniem. Więcej informacji znajdziecie tutaj.

Na miejscu sprzedawane są dodatkowo przewodniki audio w cenie 8,50€.

Panteon - godziny otwarcia

stan na czerwiec 2022

Panteon czynny jest codziennie (z wyjątkiem: 1 stycznia, 15 sierpnia oraz 25 grudnia) od 9:00 do 19:00.

Ostatnie wejście możliwe jest do 30 minut przed zamknięciem.

Wizyty turystyczne nie są możliwe w trakcie mszy świętych w niedziele i święta.

Bibliografia:

• Amanda Claridge, Rome. An Oxford Archeological Guide, 2010