Ara Pacis (Ołtarz Pokoju) w Rzymie

Ara Pacis (Ołtarz Pokoju) w Rzymie to odtworzony z setek fragmentów monumentalny ołtarz ofiarny wzniesiony na cześć Oktawiana Augusta, cesarza, który zakończył okres krwawych wojen domowych targających całym światem rzymskim w ostatnich dekadach istnienia republiki.

Zabytek uznawany jest za jeden najwspanialszych przykładów monumentalnej rzeźby z okresu wczesnego cesarstwa. Dziś przechowywany jest w specjalnie przystosowanym do tego celu pawilonie muzealnym, gdzie możemy podziwiać go w całej okazałości.

Zostając z nami, poznacie historię tego zabytku oraz dowiecie się więcej o symbolice ozdabiających go rzeźb, a także sprawdzicie, gdzie i jak można go zobaczyć.

Ara Pacis Augustae - Ołtarz Pokoju Augustiańskiego

Historia Ara Pacis rozpoczęła się 4 lipca 13 roku p.n.e. W tym dniu senat rzymski, chcąc uczcić zwycięskie kampanie Oktawiana Augusta w Hiszpanii i Galii, przegłosował wzniesienie ołtarza ofiarnego dla powracającego po trzech latach nieobecności cesarza.

Oktawian August zapisał się w historii jako ten, który zakończył okres krwawych wojen domowych i zjednoczył państwo rzymskie. Czasy jego panowania określane są często mianem Pax Romana (pol. pokój rzymski) lub Pax Augusta. Wyrażenia te wywodzą się od imienia mało znanej przed 13 rokiem p.n.e. bogini pokoju Pax, której poświęcono ołtarz i która na pewien czas stała się synonimem imperium rzymskiego.

Monument stanął na Polu Marsowym, po zachodniej stronie antycznej drogi Via Flaminia (obecna Via del Corso), około 450 m od jego obecnej lokalizacji. Wybór miejsca nie był przypadkowy, to właśnie tędy August miał triumfalnie powrócić do miasta.

Ołtarz wzniesiono pomiędzy świątynią poprzedzającą obecny Panteon a monumentalnym Mauzoleum Augusta. W czasach jego powstania Pole Marsowe było w uproszczeniu wielką łąką, wykorzystywaną przez wojsko oraz młodych Rzymian do ćwiczeń, a sam monument stał samotnie pośród zieleni.

Budowa Ara Pacis trwała trzy i pół roku. Konsekracja ołtarza nastąpiła 30 stycznia 9 roku p.n.e. (co ciekawe, był to dzień urodzin Liwii, żony cesarza). Pomnik stanął jednak na błotnistym obszarze, w efekcie czego prawdopodobnie już w ciągu kilku stuleciu zapadł się pod ziemię i zniknął z powierzchni. Jeszcze w II wieku monument był widoczny, ale już wtedy poziom otaczającego go gruntu podniósł się o prawie trzy metry.

Architektura

Ara Pacis był zmonumentalizowaną architektonicznie formą rzymskiego ołtarza ofiarnego (łac. ara). Jego centralną część stanowił właściwy ołtarz ustawiony na podwyższeniu o wymiarach 6 na 7 m. Otaczał go mur z białego marmuru zbudowany na planie prostokąta o wymiarach 11,6 na 10,6 m. Ołtarz zorientowany był na zachód. Do wnętrza prowadziły dwa wejścia. Tylne, skierowane ku wschodowi, wychodziło bezpośrednio na ulicę Via Flaminia i znajdowało się na jej wysokości. Zachodnie wejście zwrócone było w stronę położonego poniżej Pola Marsowego i posiadało schody.

Reliefy i ich znaczenie

Ściany zewnętrzne muru w górnych partiach zostały ozdobione wspaniałymi reliefami w stylu greckim o tematyce historycznej, mitologicznej oraz alegorycznej. Wybór konkretnych motywów nie był w żaden sposób oddany przypadkowi - każda ze scen nawiązywała w ten lub inny sposób do oficjalnej ideologii wczesnego cesarstwa i miała wymiar czysto propagandowy. Biorąc pod uwagę styl rzeźbiarski można zakładać, że ich wykonanie zlecono najlepszym greckim artystom. Dolne partie zewnętrznych ścian pokryte były ozdobnym wzorem ornamentalnym złożonym z wici akantu.

Uroczysta procesja

Na północnej i południowej ścianie przedstawiono uroczystą procesję (możliwe, że była to oficjalna procesja zorganizowana w 13 roku p.n.e. z okazji erygowania ołtarza). Jej fragmenty przetrwały do dziś, co czyni ją najstarszą w sztuce rzymskiej grupą portretową przedstawiającą cesarza, jego rodzinę oraz reprezentantów klasy rządzącej Rzymem. Oprócz najbliższych Augusta na reliefie przedstawiono najwyższych kapłanów, senatorów i urzędników, z których część można zidentyfikować z imienia i nazwiska (m.in. Marek Agryppa, Gajusz Cezar i Liwia), a także zwykłych mieszkańców. Najważniejsze osobistości znajdowały się po stronie południowej, i szczęśliwie, w przeciwieństwie do części północnej, przetrwały ich oryginalne głowy. Kolejność osób biorących udział w procesji została starannie przemyślana. U członków rodziny była wypadkową relacji z cesarzem oraz linii sukcesyjnej, a w przypadku pozostałych odpowiadała ich statusowi w ówczesnym państwie.

Fasada główna

Po obu stronach wejść umieszczono płaskorzeźby nawiązujące do duchowych i materialnych korzyści, jakie Wieczne Miasto zawdzięczało rządom Augusta. Ściana wschodnia, czyli skierowana w stronę Via Flaminia, pełniła funkcję publicznej fasady budynku. Umieszczono na niej dwa reliefy nawiązujące motywem do uniwersalnej misji Rzymu. Po prawej stronie przedstawiono boginię Roma w otoczeniu Honosa oraz Virtusa, personifikujących honor oraz odwagę w walce. Z tego dzieła niewiele jednak przetrwało.

Po lewej stronie zobaczymy płaskorzeźbę przedstawiającą Matkę Ziemię (ewentualnie boginię Wenus, pramatkę rodu julijskiego, który miał wywodzić się od syna legendarnego Eneasza) z dwoma niemowlętami w ramionach, będącymi symbolem płodności. Strzegą ich dwa dobroczynne duchy przyrody Ocean i Woda. U stóp kobiety spoczywają krowa i owca, a całość sceny uzupełniają owoce oraz kwiaty. Rzeźba ta znajduje się w dobrym stanie dzięki restauracji wykonanej w 1784 roku przez Francesco Carradoriego.

Ściana zachodnia

Kolejne dwa reliefy umieszczono na ścianie zachodniej, czyli tej, którą zobaczymy od razu po wejściu do muzeum. Jedna z nich przedstawia grotę Luperkal, gdzie wilczyca miała karmić Romulusa i Remusa, a na drugiej uwieczniono składającego ofiarę Eneasza, legendarnego uciekiniera spod Troi. Towarzyszy mu syn Askaniusz. Oktawian August budował swój mit założycielski jako potomka rodu Eneasza, legendarnego protoplasty Rzymian, który po ucieczce z Troi trafił do Lacjum.

Także wewnętrze ściany zewnętrznego muru pokryte były reliefami. Ich dolna część wyglądem nawiązywała prawdopodobnie do drewnianego muru, a górna pokryta była motywem naturalistycznym. Płaskorzeźbami ozdobiono również sam ołtarz, na którym przedstawiono scenę procesji mającej zaraz złożyć ofiarę z trzech zwierząt - świni, owcy i byka. Oprócz zwierząt przedstawiono na niej kapłanów, przedstawicieli władzy oraz westalki.

Dalsze dzieje i rekonstrukcja Ara Pacis Augustae

Ostatecznie Ołtarz Pokoju znalazł się pod ziemią i na kilkanaście stuleci popadł w zapomnienie. W tym czasie Pole Marsowe pokryte zostało zabudowaniami i całkowicie zmieniło swój charakter. Na pierwsze fragmenty monumentu natrafiono podczas budowy pałacu Peretti (wł. Palazzo Peretti) w 1568 roku, choć nikt nie zdawał sobie wtedy sprawy, co tak naprawdę odnaleziono. Wydobyto wtedy dziesięć fragmentów, które trafiły do różnych rezydencji na terenie Europy, w tym do Villa Medici w Rzymie, Pałacu Uffizi we Florencji, do Wiednia czy Paryża.

Kolejnych siedemnaście fragmentów odnaleziono w 1859 roku, gdy przeprowadzano prace budowlane przy fundamentach pałacu. W tym momencie władze były już niemal pewne, że wszystkie elementy pasują do jednego monumentu, który najprawdopodobniej poświęcony był Oktawianowi Augustowi. Przełom w nowożytnej historii Ara Pacis nastąpił w 1903 roku, kiedy to urodzony w niemieckiej Lubece archeolog Friedrich von Duhn odkrył przeznaczenie odnalezionych fragmentów oraz określił dokładne położenie ołtarza. Dodatkowo udało się przeprowadzić kolejne prace wykopaliskowe w trakcie których odkryto następnych kilkadziesiąt fragmentów.

Szczęśliwie (dla monumentu) i pechowo (dla narodu włoskiego) w 1922 roku premierem Włoch został Benito Mussolini. Faszystowski dyktator sam siebie przyrównywał do pierwszego rzymskiego cesarza i nie szczędził środków na godne uhonorowanie wypadającej na 1938 rok 2000. rocznicy jego urodzin. Ukoronowaniem uroczystych obchodów miało być odsłonięcie zrekonstruowanego Ołtarza Pokoju.

Zanim jednak można było zabrać się za składanie odnalezionych fragmentów trzeba było dostać się jeszcze pod niedostępny dotychczas obszar pod pałacem, gdzie głęboko pod ziemią (nawet do siedmiu metrów wgłąb) wciąż znajdowała się większa część monumentu. W tym celu nowożytny budynek podparto i zabezpieczono przed zawaleniem, po czym rozpoczęto osuszanie znajdującego się pod nim gruntu, co umożliwiło przedostanie się do pozostałości leżących na najniższych poziomach. W efekcie przeprowadzonej z rozmachem kampanii wydobyto 75 większych fragmentów oraz niezliczoną ilość mniejszych. Pozostałe elementy skutecznie sprowadzono z całej Europy - wyjątkiem jest zastąpiony odlewem fragment procesji z północnego fryzu, którego oryginał znajduje się w paryskim Luwrze.

Jako nową lokalizację dla monumentu wybrano nabrzeże Tybru oraz sąsiedztwo placu Piazza Augusto Imperatore, w centrum którego stało monumentalne Mauzoleum Augusta. W tym celu wzniesiono specjalny pawilon, który został mocno zniszczony w trakcie II wojny światowej.

Po wojnie długo rozmyślano o dalszych losach zabytku. Dopiero pod koniec XX stulecia zlecenie zaprojektowania nowego budynku muzealnego otrzymał amerykański architekt Richard Meier. Jego głównym zadaniem było zaprojektowanie przestrzennego pawilonu, ze stałą wilgotnością oraz temperaturą w środku, tłumiącego odgłosy od ruchliwej ulicy Lungotevere in Augusta oraz z obszarem wystawowym. Oficjalnie otwarcie wzniesionego ze szkła i stali gmachu nastąpiło w kwietniu 2006 roku.

Zwiedzanie Ara Pacis

Muzeum Ara Pacis (wł. Museo dell'Ara Pacis) skupia się wyłącznie na Ołtarzu Pokoju, a zrekonstruowany zabytek stanowi jego centralną część. Oprócz niego na odwiedzających czekają m.in.:

• odnalezione fragmenty ołtarza, które nie zostały wykorzystane przy rekonstrukcji,
• wizualizacje prezentujące jak ołtarz mógł wyglądać w czasach swojej świetności oraz jakimi kolorami pokryte były jego ściany,
• tablice informacyjne, prezentujące m.in. znane z imienia osoby idące w procesji,
• krótki film przedstawiający losy monumentu oraz historię jego odnalezienia,
• makieta prezentująca Pole Marsowe niedługo po wzniesieniu Ara Pacis.

Na wystawie prezentowane są również odlewy fragmentów ołtarza Ara Pietatis datowanego na okres panowania Klaudiusza (41-54 rok). Co ciekawe, oryginały wmontowane zostały w wychodzącą w stronę ogrodu fasadę rzymskiego pałacu Villa Medici.