Muzea Kapitolińskie w Rzymie: zwiedzanie, kolekcja, dzieła sztuki

Muzea Kapitolińskie (wł. Musei Capitolini) należą do najważniejszych placówek kulturalnych w Rzymie. Rdzeń ich kolekcji stanowią wspaniałe rzeźby i inne antyczne artefakty, ale w zbiorach muzeum znajduje się także Meduza Berniniego, obrazy znanych mistrzów (m.in. Caravaggia czy Pietro da Cortony), a nawet monety, medale i kamienie szlachetne.

Historia

Muzea Kapitolińskie uznawane są za najstarszą placówkę muzealną nowożytnego świata. Początek dał im papież Sykstus IV, który w 1471 roku zdecydował o przeniesieniu na Kapitol pięciu starożytnych brązów przechowywanych do tej pory na Lateranie. Wśród nich były: słynna Wilczyca, posąg konny Marka Aureliusza, kolosalna głowa cesarza, młodzieniec zwany dziś Camillusem (a identyfikowany wcześniej jako Cyganka) oraz popularny Spinario, jak nazwano rzeźbę przedstawiającą chłopca wyciągającego cierń z własnej stopy. Drogocenne dzieła zostały przekazane radzie miejskiej (jej przedstawicieli nazywano Konserwatorami), a oficjalnie zadedykowano je Ludowi Rzymu.

Niedługo później już sami Konserwatorzy nabyli rzeźbę Herkulesa odnalezioną na Forum Boarium, a następnie do kolekcji trafiły marmurowe fragmenty posągu Konstantyna z Nowej Bazyliki. Przez kolejnych pięć stuleci skromna kolekcja rozrosła się do jednego z najbogatszych zbiorów sztuki starożytnej. Niektóre z nowych eksponatów pochodziły ze zbiorów przechowywanych na Watykanie, ale pozostałe zostały zakupione od innych kolekcjonerów. W XVIII wieku kolekcja znacznie się powiększyła, na co wpłynęła akwizycja (zwłaszcza przejęcie grupy rzeźb należących do kardynała Albaniego) oraz założenie Pinakoteki Kapitolińskiej, której inicjatorem był papież Benedykt XIV.

W 1870 roku Rzym został stolicą nowego zjednoczonego państwa włoskiego. Niedługo później do Muzeów Kapitolińskich zaczęły trafiać starożytne znaleziska odnalezione w trakcie prac budowlanych prowadzonych na terenie miasta. Nie zawsze były to jednak najbardziej wartościowe artefakty, gdyż te zostały zarezerwowane dla Museo Nazionale Romano (pol. Narodowego Muzeum Rzymskiego), które obecnie posiada w Wiecznym Mieście aż cztery oddziały.

Całkiem niedawno do Pałacu Konserwatorów dobudowano ośmioboczoną, oszkloną halę projektu Carlo Aymonino. Ta modernistyczna dobudówka nazywana jest Eksedrą Marka Aureliusza, czym nawiązano do słynnego posągu konnego, którego oryginał jest tu przechowywany wraz z częścią pozostałych brązów. Budynek ten stanął w miejscu ogrodów rozdzielających w przeszłości Pałac Konserwatorów od sąsiedniej rezydencji należącej do rodziny Caffarellich.

Zwiedzanie Muzeów Kapitolińskich

Zbiory muzeum wystawiane są w Pałacu Konserwatorów (Palazzo dei Conservatori) oraz Nowym Pałacu (wł. Palazzo Nuovo), czyli w dwóch z trzech budynków otaczających zaprojektowany przez Michała Anioła Plac Kapitoliński (wł. Piazza del Campidoglio). Obie części połączone zostały podziemnym tunelem przechodzącym bezpośrednio pod Pałacem Senatorskim. Pałac Senatorski został wzniesiony na pozostałościach antycznego Tabularium, którego pozostałości również znajdują się na trasie zwiedzania muzeum, a jego monumentalne arkady oferują niezapomniany widok na Forum Romanum.

Naszym zdaniem na spokojną wizytę w Muzeach Kapitolińskich warto zaplanować przynajmniej trzy godziny. W przypadku wizyty dwugodzinnej musimy liczyć się z pośpiesznym mijaniem niektórych sal i pomieszczeń. Kasa biletowa znajdują się w położonym po stronie południowej Pałacu Konserwatorów, gdzie możemy też rozpocząć zwiedzanie. Do Palazzo Nuovo przechodzimy podziemnym tunelem, przy okazji odwiedzając Tabularium.

Muzea Kapitolińskie: kolekcja, wybrane dzieła sztuki, apartamenty

Na wystawie stałej Muzeów Kapitolińskich prezentowanych jest ponad 1300 eksponatów. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje kolekcja starożytnej rzeźby (marmury, brązy) oraz pojedyncze przykłady wspaniałych antycznych mozaik. Wiele z dzieł to kopie wspaniałych greckich arcydzieł, które w oryginale nie przetrwały do naszych czasów.

Do najważniejszych dzieł eksponowanych w Muzeach Kapitolińskich należą:

• brązy przekazane przez papieża Sykstusa IV (pomnik konny Marka Aureliusza, Wilczyca, chłopiec z cierniem w stopie),
• mozaika gołębi z Willi Hadriana,
• Meduza dłuta Berniniego,
• rzeźba z brązu przedstawiająca Umierającego Gala,
• posągi Herkulesa z kamienia oraz brązu,
• tablica z brązu z wyrytą ustawą o imperium Wespazjana (Lex de imperio Vespasiani),
• płaskorzeźby ze scenami z życia dwóch cesarzy (Marka Aureliusza i Hadriana) oraz kolorowe panele wykonane techniką opus sectile,
• rzymskie kopie greckich rzeźb, których oryginały wykonali najwięksi Greccy rzeźbiarze tacy jak Fidiasz, Poliklet czy Praksyteles. Są to m.in.: Minerwa wzorowana na Atenie Partenos Fidiasza, Ranna Amazonka z elementami pochodzącymi z prac Fidiasza i Polikleta i Wenus Kapitolińska oparta na Afrodycie z Knidos dłuta Praksytelesa.
• i wiele, wiele innych.

W trakcie wizyty w muzeum przejdziemy też przez wspaniale udekorowane apartamenty dawnej rady miejskiej, zobaczymy resztki starożytnych świątyń (w tym ścianę świątyni Jowisza) i spojrzymy na Forum Romanum z całkiem innej perspektywy.

W dalszej części artykułu znajdziecie nasz rozbudowany przewodnik po obiektach oraz salach kompleksu wraz z opisem wybranych dzieł sztuki.

Przewodnik po Muzeach Kapitolińskich

Pałac Konserwatorów (wł. Palazzo dei Conservatori)

Dziedziniec

Przedsmak wrażeń czekających na nas w Muzeach Kapitolińskich otrzymamy już na dziedzińcu Pałacu Konserwatorów, gdzie prezentowane są okazałe rzeźby oraz fragmenty architektonicznie monumentalnych budowli z czasów rzymskich.

Wśród nich na szczególną uwagę zasługują marmurowe fragmenty kolosalnej statuy cesarza Konstantyna, które odkryto na terenie jednej z apsyd Bazyliki Maksencjusza na Forum Romanum. Oryginalnie posąg ten przedstawiał tronującego cesarza z atrybutami boskości. Wykonano go w technice zwanej akrolitem - jedynie nagie fragmenty jego ciała zostały wyrzeźbione z jasnego marmuru, a reszta szkieletu pokryta była pozłacanym brązem oraz elementami z kolorowego marmuru. Na dziedzińcu zobaczymy dłoń, głowę oraz stopę.

Podczas wizyty na wewnętrznym placu warto również zwrócić uwagę na boginię Romę oraz rzeźby dwóch jeńców wojennych. Przedstawiają one pokonanych przez cesarza Trajana Daków, a w czasach antycznych ozdabiały ufundowane przez niego Forum Trajana.

Wzdłuż lewej ściany rozstawiono pozostałości dekoracji z celi znajdującej się w świątyni Hadriana - są to przede wszystkim płaskorzeźby uosabiające prowincje Imperium Rzymskiego.

Główna klatka schodowa

W przedsionku pałacu zachowała się oryginalna tablica pamiątkowa informująca o donacji papieża Sykstusa IV, który przekazał na Kapitol brązy z Lateranu, czym dał początek Muzeom Kapitolińskim.

Na pierwsze i drugie piętro dostaniemy się reprezentacyjną klatką schodową wzniesioną w trakcie przebudowy pałacu w 1570 roku. Na jej ścianach zamontowano wspaniałe płaskorzeźby przedstawiające sceny z życia dwóch cesarzy: Marka Aureliusza oraz Hadriana. Pierwsze trzy panele przedstawiają sceny z życia pierwszego z nich. Na jednym z nich cesarz dosiada konia w Germanii, na kolejnym wkracza z pochodem triumfalnym do Rzymu, a na ostatnim składa ofiarę w świątyni Jowisza Kapitolińskiego. Reliefy te należały do grupy jedenastu scen przedstawiających życie cesarza-stoika, które ozdabiały nieistniejący już łuk triumfalny wzniesiony na jego cześć (osiem pozostałych umieszczono na Łuku Konstantyna Wielkiego).

Kolejne trzy panele powiązane są z cesarzem Hadrianem. Pierwszy z nich przedstawia imperatora podczas powrotu do Wiecznego Miasta, gdzie wita go bogini Roma wraz z personifikacjami Senatu oraz Ludu Rzymskiego. Drugi prezentuje cesarza rozdającego dzieciom pożywienie, a ostatni apoteozę (wstąpienie w poczet bogów) żony cesarza Sabiny, co siedząc na tronie obserwuje sam władca w towarzystwie personifikacji Pola Marsowego. W scenie tej cesarzowa zostaje wyciągnięta z płomieni i wznoszona ku górze przez uskrzydloną postać reprezentującą rzymskie uosobienie wieczności (Aeternitas).

Na samej górze klatki schodowej, nieopodal wejścia do Pinakoteki Kapitolińskiej, zawieszono dwa wspaniałe panele wykonane techniką opus sectile (inaczej intarsji) z różnokolorowego marmuru, przedstawiające moment ataku tygrysa na cielaka. Dwie inne dekoracje z tej samej serii przechowywane są w Palazzo Massimo alle Terme (oddział Museo Nazionale Romano).

Apartamenty Konserwatorów

Po wejściu na pierwsze piętro rozpoczniemy zwiedzanie pierwszej części muzeum, która zajmuje pomieszczenia nazywane Apartamentami Konserwatorów (Konserwatorami określano członków rady miejskiej, którzy urzędowali w tych salach zaledwie ponad sto lat temu). Sale te charakteryzują się wspaniałymi dekoracjami pochodzącymi w większości z XVI wieku: freskami skupionymi na motywach wczesnej historii Rzymu, stiukami, gobelinami i kasetonowymi sufitami.

Dziś w reprezentacyjnych pomieszczeniach dawnego magistratu wystawiane są pojedyncze rzeźby oraz inne wartościowe dzieła sztuki. Eksponatów jest jednak na tyle mało, że nie przeszkadzają one w podziwianiu samych apartamentów.

Sala Horacjuszy i Kuracjuszy (Sala degli Orazi e Curiazi)

Pierwszym z odwiedzanych przez nas pomieszczeń jest rozległa sala wykorzystywana do organizacji najważniejszych ceremonii oraz zgromadzeń. Jej ściany pod koniec XVI stulecia ozdobiono manierystycznymi malowidłami nawiązującymi do epizodów z historii starożytnego Rzymu, które pochodzą z dzieła Liwiusza "Od założenia miasta" (łac. Ab urbe condita).

Wśród tematów są:

• odkrycie Wilczycy oraz bliźniaków (Romulusa i Remusa) przez pasterza Faustulusa,
• bitwa Rzymian z mieszkańcami etruskich miast Weja oraz Fidenae,
• pojedynek Horacjuszy z Kuracjuszami,
• porwanie Sabinek,
• Numa Pompiliusz (drugi z legendarnych królów Rzymu) ustanawiający kult westalek.
• Romulus orający pługiem bruzdę wyznaczającą granicą założonego przez niego miasta (Roma Quadrata),

Sala swoją nazwę zawdzięcza freskowi przedstawiającemu epizod z wojny pomiędzy Rzymem a sąsiednim miastem Alba Longa (skąd mieli pochodzić Romulus oraz Remus). Według legendy dowódcy obu stron zadecydowali, że konflikt zostanie rozwiązany przed pojedynek, w którym weźmie udział trzech braci Horacjuszów (rzymskich patrycjuszów) oraz trzech braci Kuracjuszów reprezentujących Alba Longa. Początkową przewagę zdobyli ci drudzy, zabijając przy tym dwóch Horacjuszów. Ostatni ocalały Rzymianin posunął się jednak do podstępu i upozorował swoją ucieczkę, dzięki czemu mógł pojedynczo zgładzić goniących go rywali i ostatecznie pozostać samemu na placu boju, zapewniając tym zwycięstwo swojemu ludowi.

Na obu krańcach sali stoją rzeźby dwóch papieży w pozycji siedzącej z ręką uniesioną ku górze. Marmurowa rzeźba przedstawia Urbana VIII z rodu Barberinich. Autorem projektu był słynny Gian Lorenzo Bernini, ale za jego realizację odpowiadali prawdopodobnie asystenci mistrza, a on sam wykonał co najwyżej ostatnie szlify. Pomnik został zamówiony przez samych Konserwatorów jeszcze za życia Urbana, czym naruszono zresztą prawo, które zabraniało wznoszenia na Kapitolu monumentów dedykowanych żyjącym papieżom. Pierwotnie posąg stał w sąsiedniej Sali Kapitanów.

Stojąca po przeciwnej stronie sali rzeźba z brązu wyszła spod ręki Alessandro Algardiego i przedstawia Innocentego X z rodu Pamphili, który skądinąd pałał gorliwą nienawiścią do swojego poprzednika Urbana VIII.

Odwiedzając Salę Horacjuszy i Kuracjuszy nie zapomnijmy zwrócić uwagi na wspaniałe barokowe drzwi z drewna, na których wyrzeźbiono sceny mitycznego założenia miasta.

Sala Kapitanów (Sala dei Capitani)

Drugim z pomieszczeń na trasie zwiedzania jest dawna sala audiencyjna. Jej obecna nazwa nawiązuje do przechowywanych tu tablic pamiątkowych upamiętniających zwycięskie bitwy Państwa Kościelnego oraz do wykonanych w epoce Baroku rzeźb generałów dowodzących papieską armią. Wśród uwiecznionych są Marcantonio Colonna, dowódca papieskiej floty podczas zwycięskiej bitwy nad Turkami pod Lepanto, oraz Carlo Barberini. W przypadku statuy tego drugiego wykorzystano antyczny tors, do którego Alessandro Algardi dodał nogi, ręce oraz tarczę. Za głowę będącą realistycznym portretem odpowiadał sam Bernini.

Manierystyczne malowidła w Sali Kapitanów pochodzą z końca XVI stulecia i przedstawiają epizody z okresu wczesnej republiki podkreślające cnoty oraz odwagę starożytnych Rzymian. Ich autorem był Tomasso Laureti, uczeń Sebastiano del Piombo.

Cztery uwiecznione rzymskie legendy to:

• bitwa nad jeziorem Regillus z 496 roku p.n.e., podczas której oddziały rzymskie pokonały wojska Związku Latyńskiego. Siłami Rzymian dowodzą tu bracia Dioskurowie, synowie Jowisza (w mitologii greckiej Zeusa).
• legenda o Mucjuszu Scewoli, który po nieudanym zamachu na etruskiego króla Porsennę włożył rękę w ogień, dając tym świadectwo swojej odwagi. Jego zachowanie tak zaskoczyło władcę Etrusków, że puścił go wolno.
• historia Lucjusza Juniusza Brutusa, jednego z dwóch pierwszych rzymskich konsulów, który skazał na śmierć własnych synów oskarżonych o zdradę. Fresk przedstawia scenę tej egzekucji, którą wykonano w obecności ojca. Malowidło to umieszczono na ścianie skierowanej w stronę Trybunału Konserwatorów, czym przypominano o nadrzędnej wartości jaką jest sprawiedliwość.
• bohaterska obrona mostu Sublicius przed oddziałami Etrusków przeprowadzona w pojedynkę przez Horacjusza Koklesa, który wystarczająco długo odpierał ataki wroga, żeby swoją odwagą umożliwić towarzyszom zniszczenie przeprawy, dzięki czemu wojska nieprzyjaciela nie mogły przekroczyć Tybru.

Sala Hanibala (Sala di Annibale)

Pomieszczenie to swoją nazwę zawdzięcza cyklowi fresków powstałych w pierwszej dekadzie XVI stulecia, które skupiają się na epizodach z wojen punickich (jak określany jest konflikt pomiędzy Rzymem a Kartaginą, w którym ostatecznie zwyciężyli potomkowie Romulusa). Ich autorem był pochodzący z Bolonii Jacopo Ripanda. Bezpośrednio pod monumentalnymi scenami umieszczono podobizny rzymskich generałów.

Najbardziej znany z fresków przedstawia Hannibala, dowódcę wojsk kartagińskich, który dosiada słonia. Scena ta dzieje się w samej Italii, gdzie słynny wódz dotarł wraz z wojskiem oraz dzikimi zwierzętami po wcześniejszym przeprawieniu się przez Alpy. Na głowie nosi on charakterystyczny turban, symbolizujący jego orientalne pochodzenie.

W sali tej, która co ciekawe jako jedyna zachowała oryginalne proporcje z okresu średniowiecza, przetrwał najstarszy drewniany sufit w całym pałacu. W jego centralnej części możemy zobaczyć Wilczycę karmiącą dwoje bliźniaków, symbolizującą założenie miasta.

Kaplica (Capella)

Ociekająca przepychem kaplica pałacowa dedykowana jest dwóm świętym patronom Rzymu - apostołom Piotrowi i Pawłowi, którzy według tradycji dotarli do Wiecznego Miasta i zginęli w nim męczeńską śmiercią.

Sala Triumfów (Sala dei Trionfi)

Sala ta ozdobiona została wspaniałym fryzem autorstwa uczniów Daniela da Volterry - Michela Albertiego oraz Jacopo Rocchettiego. Przedstawia on triumfalny pochód Luciusa Aemiliusa Paullusa, który w 167 roku p.n.e. powrócił do Rzymu po pokonaniu macedońskiego króla Perseusza i podporządkowaniu sobie Grecji. Podobno jego wojska zgromadziły tak wiele łupów wojennych, że ceremonialne wwiezienie ich wszystkich wymagało, aby pochód triumfalny trwał cztery dni. Szczegóły tej procesji znamy dzięki zapiskom greckiego historyka Plutarcha. W tle procesji widoczne są rzymskie budynki i jeśli dobrze się przyjrzymy, to zauważymy, że twórca umieścił na niej również nowożytną fasadę Pałacu Konserwatorów.

W pomieszczeniu tym przechowywane są trzy rzymskie brązy, w tym dwa będące częścią pierwszej donacji Sykstusa IV. Są to:

• Spinario - datowane na I wiek p.n.e. przedstawienie chłopca wyciągającego cierń z własnej stopy,
• Camillus (I wiek) - młodzieniec ten, z powodu swoich delikatnych rysów, był błędnie przypisywany do płci przeciwnej i przez długi czas tytułowano go Cyganką,
• Brutus Kapitoliński - jeden z najstarszych (powstał w IV lub III wieku p.n.e.) i najbardziej intrygujących ze wszystkich zachowanych rzymskich portretów. Od XVI wieku kojarzony jest z postacią Lucjusza Juniusza Brutusa, wspomnianego już jednego z dwóch pierwszych rzymskich konsulów. Sposób przedstawienia mężczyzny na myśl przywodzi greckie posągi ówczesnych poetów i filozofów.

W Sali Triumfów przechowywana jest również orientalna waza datowana na II lub I stulecie p.n.e., która trafiła do Wiecznego Miasta najprawdopodobniej jako łup wojenny. Wygrawerowany napis wspomina króla Mitrydatesa VI Eupatora, króla Pontu (królestwa leżącego na obszarze Azji Mniejszej), który toczył z Rzymem kilka wojen.

Odwiedzając to pomieszczenie warto też wznieść oczy ku górze, aby obejrzeć jedyny zachowany zdobiony drewniany sufit autorstwa Flaminio Bolongera, uważanego za jednego z największych stolarzy epoki Renesansu.

Sala Wilczycy (Sala della Lupa)

W pomieszczeniu tym przechowywana jest słynna Wilczyca Kapitolińska. Rzeźba ta datowana jest na połowę V wieku p.n.e. i została wykonana przez anonimowego, lecz wybitnie utalentowanego artystę pochodzenia etruskiego. Warto w tym miejscu przypomnieć, że karmieni przez nią młodzieńcy (Romulus oraz Romus) zostali dodani dopiero pod koniec XV wieku, a ich autorem był pochodzący z Florencji Antonio Pollaiuolo.

Wilczyca trafiła na Kapitol w 1471 roku i szybko stała się największym symbolem Wiecznego Miasta (popularność ta trwa do dziś, a jej podobiznę odnajdziemy chociażby w herbie AS Romy). Początkowo umieszczono ją na fasadzie średniowiecznego Pałacu Konserwatorów, w miejscu, gdzie znajdowała się trzyarkadowa loggia wychodząca w stronę placu. W XVI wieku pałac przebudowano zgodnie z projektem Michała Anioła - i co ciekawe, Wilczyca pozostała w tej samej lokalizacji, ale pałac został przesunięty kawałek w stronę placu, więc znalazła się ona wewnątrz pomieszczenia.

W sali tej przechowywany jest jeszcze jeden starożytny skarb - marmurowa tablica z wypisanymi triumfami oraz listą konsulów (Fasti Capitolini Consolari e Trionfali) od czasów republiki do początku rządów Oktawiana Augusta. Na zabytek ten natrafiono dopiero w XVI wieku na Forum Romanum i uważa się, że pochodzi on z czasów pierwszego cesarza i miał zawisnąć na łuku triumfalnym mu poświęconym.

Freski w tym pomieszczeniu pochodzą z początków XVI wieku, a ich autorem był prawdopodobnie Jacopo Ripanda. Nie ma dziś pewności jaka jest dokładna tematyka tych malowideł. Dotychczas udało się zidentyfikować zaledwie jedno z nich i ma ono przedstawiać wspomniany już triumf konsula Luciusa Aemiliusa Paullusa.

Sala Gęsi (Sala delle Oche)

Sala ta swoją nazwę bierze od dwóch gęsi z brązu ustawionych tu w XVIII wieku. Ptaki te z miejsca powiązano ze słynnymi gęsiami kapitolińskimi, które ostrzegły mieszkańców przed skradającymi się na Kapitol Celtami, umożliwiając im skuteczne odparcie wroga.

Najpopularniejszym dziełem wystawianym w tym pomieszczeniu jest słynna Meduza dłuta Berniniego. Oprócz niej zobaczymy tu również popiersie Michała Anioła wzorowane na rzeźbie wykonanej na podstawie maski pośmiertnej słynnego artysty.

Podczas wizyty w Sali Gęsi warto poświęcić chwilę na przyjrzenie się fryzowi, który ozdobiono scenami z prawdziwymi lub wyimaginowanymi krajobrazami w tle. Wśród nich możemy wypatrzyć Plac Kapitoliński w jego średniowiecznej formie, czyli sprzed przebudowy Michała Anioła.

Sala Gobelinów (Sala degli Arazzi)

Sala Gobelinów znana jest również pod nazwą Sali Tronowej, gdyż w XVIII stuleciu stał w niej tron papieski, przypominający o zwierzchniej władzy głowy Kościoła nad miastem. Swoją obecną nazwę pomieszczenie to zawdzięcza wiszącym w niej XVIII-wiecznym gobelinom przedstawiającym sceny z historii miasta. Wśród nich są nie tylko oryginalne kompozycje, ale też kopie malowideł znanych artystów (m.in. Romulus autorstwa Rubensa). Warto w tym miejscu wspomnieć, że wykonane zostały one w lokalnej manufakturze św. Michała.

W sali tej warto poświęcić chwilę na obejrzenie fresków autorstwa Daniella da Volterry. Artysta ten zapisał się w historii niezbyt chlubnym czynem, gdy zgodził się zamalować miejsca intymne na słynnym Sądzie Ostatecznym Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej. Po tym zdarzeniu zyskał on przydomek Majtkarz (Il Braghettone). W przypadku Sali Gobelinów spod jego ręki wyszły malowidła przedstawiające ówczesne odkrycia archeologiczne (m.in. posąg Herkulesa czy Grupa Lakoona) oraz sceny z życia Scypiona Afrykańskiego, który zasłynął z pokonania wojsk Hannibala w bitwie pod Zamą.

Pomieszczenie to ozdobione wspaniałym kasetonowym sufitem (wypatrzymy na nim pięciokrotne wystąpienia skrótu SPQR, o którym napisaliśmy więcej w opisie kolejnego z pomieszczeń).

Sala Orłów (Sala delle Aquile)

Ta niewielka sala pełniła w przeszłości funkcję garderoby. Jej dzisiejsza nazwa wywodzi się od dwóch marmurowych imperialnych orłów ustawionych na kolumnach z marmuru cipollino (dosłownie marmuru cebulowego).

W sali tej wystawiana jest wspaniała Diana Efeska będąca kopią posągu kultowego ze świątyni Artemidy w Efezie. Wykonano ją z brązu oraz marmuru, a jej znakiem rozpoznawczym są pszczoły (efeską Artemidę nazywano Pszczelą Boginią), kwiaty oraz inne symbole płodności. Warto w tym miejscu wspomnieć, że oryginał wykonany był w technice znanej pod nazwą chryzelefantyna, w której łączono złoto, srebro, kość słoniową oraz czarny kamień. Nie jest więc zaskakującym, że żadna z chryzelefantynowych rzeźb nie przetrwała do naszych czasów, gdyż były one zbyt łakomym kąskiem dla grabieżców.

Fryz na górnej części Sali Orłów powstał w czasie pontyfikatu papieża Pawła III (1534-49). Składa się on z pejzaży ówczesnego Rzymu wplecionych w malowidła w stylu groteski. Styl ten narodził i upowszechnił się na przełomie XV i XVI wieku, niedługo po odkryciu Złotego Domu Nerona (więcej: Domus Aurea w Rzymie), gdzie po raz pierwszy natrafiono na lekkie malowidła z czasów antycznych.

Na udekorowanym suficie tego pomieszczenia w oczy rzuca się skrót SPQR, który wywodzi się z łacińskiej sentencji Senatus PopulusQue Romanus (pol. Senat i lud Rzymu). Hasło to rozpowszechniło się w czasach Oktawiana Augusta i stanowiło swego rodzaj godło państwowe - skrót ten dumnie powiewał na sztandarach rzymskich legionów i umieszczany był na najważniejszych monumentach. Nawet dziś litery SPQR znajdują się w herbie miasta.

Eksedra Marka Aureliusza

Najnowszym pomieszczeniem w muzeum jest modernistyczna Eksedra Marka Aureliusza. Wzniesiono ją na miejscu tzw. "rzymskich ogrodów", gdzie wcześniej znajdowała się otwarta przestrzeń. Najważniejszym zabytkiem przechowywanym w tej oszklonej hali jest posąg konny Marka Aureliusza z brązu (na Placu Kapitolińskim wystawiana jest zaledwie jego kopia). Rzeźba ta przetrwała do naszych czasów dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności. Rzymianie pozostawili po sobie ponad dwadzieścia podobnych posągów, ale dla nowych chrześcijańskich zarządców Wiecznego Miasta reprezentowały one dawne pogańskie dziedzictwo. Zostały więc obalone, a następnie przetopione. Wyjątkiem był posąg Marka Aureliusza, który wzięto podobno za... podobiznę Konstantyna Wielkiego, pierwszego chrześcijańskiego cesarza.

Tuż obok Marka Aureliusza prezentowane są też inne z najstarszych brązów kapitolińskich: fragmenty kolosalnej rzeźby Konstantyna oraz wzorowany na greckim dziele z IV wieku p.n.e. posąg Herkulesa odnaleziony przy Forum Boarium (antycznym targu bydła, gdzie znajdowało się centrum jego kultu).

Pozostałości Świątyni Jowisza Kapitolińskiego

Pod dachem Eksedry Marka Aureliusza znalazło się również miejsce dla nielicznych zachowanych pozostałości po słynnej Świątyni Jowisza Najlepszego Największego, w której czczono całą Triadę Kapitolińską (Jowisza, Junonę oraz Minerwę). Jej budowę rozpoczęto podobno jeszcze w legendarnych czasach królewskich, choć konsekracja nastąpiła dopiero po ustanowieniu republiki. Ceremonia ta zgodnie z tradycją miała odbyć się 13 września 509 roku p.n.e. i przewodniczył jej konsul był Marek Horacjusz Pulwillus. Świątynia była kilkukrotnie przebudowywana na przestrzeni wieków. Do dziś przetrwał "zaledwie" monumentalny fragment najdawniejszej ściany podium wzniesionego z wykorzystaniem bloków tufu wulkanicznego.

Tuż obok resztek zabytku wystawiono gabloty z najstarszymi znaleziskami archeologicznymi przechowywanymi w muzeum.

Sale starożytnych ogrodów (Sale degli Horti)

Z Eksedrą Marka Aureliusza sąsiadują sale, w których przechowywane są rzeźby oraz inne znaleziska pochodzące ze starożytnych ogrodów (łac. horti) położonych w większości na wzgórzu Eskwilin. Dzieła te wyróżniają się niezwykłym kunsztem, gdyż zamawiane były u znamienitych artystów przez najlepiej sytuowanych Rzymian.

Wśród wystawianych w tej części muzeum eksponatów warto wymienić: dwie monumentalne wazy pochodzące z ogrodów Horti Vettiani, Wenus Eskwilińską oraz grupę rzeźbiarską składającą się z cesarza Kommodusa (przedstawionego w postaci Herkulesa przywdziewającego lwią skórę) otoczonego przez dwa Trytony. Cesarz ten, którego postać pojawiła się w filmie Gladiator, miał faktycznie uważać się za wcielenie mitycznego herosa i brał nawet udział w zmaganiach gladiatorów na arenie Koloseum, jednakże walki te były zapewne ustawiane.

Pinakoteka Kapitolińska

Na drugim piętrze Pałacu Konserwatorów odnajdziemy najstarszą nowożytną galerię malarstwa. Początek dał jej papież Benedykt XIV, który w połowie XVIII stulecia zakupił dzieła XVI- i XVII-wiecznych mistrzów należące do dwóch kolekcji: Sacchetti oraz Pio di Savoia. Z czasem dołączyły do nich kolejne malowidła, również z innych okresów. Obecnie galeria zajmuje dziewięć pomieszczeń. W ośmiu z nich eksponowane są obrazy pogrupowane pod kątem chronologii (od późnego średniowiecza do XVIII wieku) oraz obszaru powstania, a w ostatnim zobaczymy wspaniałą kolekcję europejskiej i orientalnej porcelany.

W galerii dominują malowidła o charakterze religijnym, choć są też wyjątki, np. pejzaże Wiecznego Miasta. Pinakoteka Kapitolińska posiada dwa obrazy autorstwa Caravaggio - są to: Wróżka (istnieją dwie wersje tego obrazu, drugi znajduje się obecnie w paryskim Luwrze) oraz Jan Chrzciciel. Oprócz nich warto zwrócić uwagę na monumentalny Pogrzeb św. Petroneli pędzla Guercino, trzy prace Pietro da Cortony (m.in. Porwanie Sabinek), obrazy weneckich mistrzów (m.in. Tycjana, Paolo Veronese i Lorenzo Lotto) oraz przedstawienie św. Sebastiana autorstwa Guido Reniego.

Galeria epigraficzna w przejściu podziemnym

Galleria di Congiunzione (pol. Tunel łączący) to podziemne przejście wydrążone w końcówce pierwszej połowy XX wieku, które prowadzi bezpośrednio pod Pałacem Senatorskim i łączy ze sobą dwa pozostałe budynki stojące przy Placu Kapitolińskim. Korytarz ten służy nie tylko do przemieszczania się pomiędzy pałacami, ale wykorzystywany jest również jako przestrzeń wystawowa dla kolekcji epigraficznej, czyli zbioru starożytnych napisów (łacińskich, greckich i orientalnych). Wśród pokrytych tekstami obiektów są m.in.: urny pogrzebowe, kamienie z edyktami, kamienie milowe, oznaczenia akweduktów czy bazy. Wszystkie eksponaty pogrupowane zostały w kilka kategorii tematycznych.

Co warte wspomnienia, w trakcie budowy przejścia natrafiono na pozostałości starożytnej ulicy prowadzącej z Kapitolu w stronę Pola Marsowego, wzdłuż której stały piętrowe domy czynszowe (łac. insulae). Niektóre z elementów dekoracyjnych z tych zabudowań możemy zauważyć w trakcie zwiedzania.

Tabularium

Podziemny korytarz zaprowadzi nas także do pozostałości starożytnego kompleksu Tabularium, na fundamentach którego wzniesiono Pałac Senatorski. Mimo że nie jest znane pierwotne przeznaczenie tego okazałego gmachu, to przyjęło się uważać, że mieściło się w nim archiwum państwowe. Za największą atrakcję tej części muzeum uchodzi punkt widokowy mieszczący się w arkadach starożytnej struktury, który wychodzi wprost na Forum Romanum i oferuje niezapomniany widok na najważniejszy z rzymskich placów.

W trakcie wchodzenia schodami prowadzącymi z tunelu w stronę Tabularium miniemy pozostałości świątyni (jej podstawę) dedykowanej staroitalskiemu bogowi Vejovisowi oraz marmurowy nagi tors bez głowy odnaleziony w miejscu jej celli (jak określane jest najważniejsze pomieszczenie w starożytnej świątyni).

Budynek Tabularium powstał na ruinach starszych budynków zniszczonych prawdopodobnie w trakcie wielkiego pożaru w 83 roku p.n.e., który strawił świątynię Jowisza oraz niemałą część okolicznej zabudowy. Co ciekawe, do naszych czasów, i to w dobrym stanie, przetrwały mozaiki podłogowe z wcześniejszych budynków datowane na II wiek p.n.e. Zobaczycie je spoglądając w dól w tzw. Pomieszczeniu Kata.

Nowy Pałac (wł. Palazzo Nuovo)

Na dwóch poziomach stojącego po północnej stronie Palazzo Nuovo przechowywane są zbiory starożytnej rzeźby zgromadzone przez reprezentantów lokalnej arystokracji. Co ciekawe, aranżacja tego muzeum niewiele zmieniła się od XVIII wieku.

Parter

Część podziemna składa się z kilku pomieszczeń oraz rozległego dziedzińca. Wchodząc do pałacu głównym wejściem trafiamy do podłużnego korytarza z niszami, wzdłuż ścian którego rozmieszczono starożytne rzeźby. Wśród nich są m.in.:

• posąg Minewry wzorowany na Atenie Partenos dłuta Fidiasza,
• posąg Marsa Ultora w pełnym rynsztunku, będący kopią rzeźby stojącej w świątyni Marsa na Forum Augusta; dawniej dzieło to było kojarzone z Pyrrusem, legendarnym królem Epiru,
• statua cesarza Hadriana z okryciem głowy - władca przedstawiony został jako Pontifex Maximus (najwyższy kapłan, przełożony kolegium kapłańskiego). Co ciekawe, tytułem tym w późniejszym czasie określano również papieży, co możemy zaobserwować na licznych monumentach wzniesionych w Rzymie.

We wschodniej części lobby odnajdziemy wejście do trzech niewielkich pomieszczeń, w których przechowywane są różne monumenty nagrobne: portrety, sarkofagi oraz epigrafy (napisy). Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje wykonany z marmuru pentelickiego i datowany na połowę III stulecia sarkofag ozdobiony płaskorzeźbą ze scenami z życia Achillesa, bohatera wojny trojańskiej. Obecnie nazywany jest on sarkofagiem Aleksandra Sewera, ponieważ odnaleziono go w cesarskim mauzoleum niedaleko Rzymu. Dwie postacie w górnej części grobowca nie przedstawiają jednak cesarza i jego żony, a młodszych członków jego rodu.

Ostatnią etapem zwiedzania parteru jest wizyta na dziedzińcu, w którego tylną ścianę wbudowano okazałą fontannę. Jej znakiem rozpoznawczym jest umieszczona pośrodku i idealnie zachowana monumentalna rzeźbą z marmuru, która pochodzi z II wieku i przedstawia bóstwo opiekuńcze rzek. Posągi tego typu były popularne w starożytnym Rzymie i ozdabiały zazwyczaj fontanny oraz łaźnie.

Rzeźba na Kapitolu otrzymała przydomek Marforio, a najstarsze związane z nią zapiski sięgają wczesnego średniowiecza. Pierwotnie stała ona obok Łuku Septymiusza Sewera przy Forum Romanum. W 1588 roku przeniesiono ją na plac św. Marka, a w 1594 roku na Kapitol. W swoim czasie pełniła funkcję jednej z tzw. gadających statui, czyli tablicy ogłoszeniowej, na której mieszkańcy pod osłoną nocy wywieszali obraźliwe teksty lub donosy skierowane w konkretną osobę. Od utworów tych wywodzi się popularne dziś słowo paszkwil.

Po obu stronach fontannę flankują nisze z marmurowymi rzeźbami Satyrów (leśnych demonów) z koszykami na głowach. W czasach starożytnych pełniły one funkcję telamonów (podpór) w budynku Teatru Pompejusza na Polu Marsowym.

Fragment wschodniej części dziedzińca został przekształcony w niewielkie oszklone pomieszczenie, w którym przechowywana jest kolekcja zabytków egipskich pochodzących z nieistniejącej już świątyni Isis i Serapisa stojącej na Polu Marsowym. Wszystkie z obiektów datowane są na czasy sprzed podbojów Aleksandra Wielkiego i rządów dynastii Ptolemeuszy. Ciekawostką jest fakt, że jeszcze w pierwszych dekadach XIX stulecia w Palazzo Nuovo przechowywana była papieska kolekcja rzeźb egipskich, które w 1838 roku trafiły do Muzeów Watykańskich, gdzie utworzono Muzeum Egipskie (wł. Museo Gregoriano Egiziano).

Pierwsze piętro

Sala Gołębi

Wizytę na pierwszym piętrze możemy rozpocząć od Sali Gołębi. Swoją nazwę zawdzięcza ona przepięknej, acz niewielkiej mozaice przedstawiającej cztery gołębie stojące na krawędzi wazy, którą zabrano z Willi Hadriana z Tivoli. Dzieło to powstało z wykorzystaniem polichromowanych płytek i na myśl przywodzi bardziej obraz niż mozaikę.

W pomieszczeniu tym zobaczymy również:

• mozaikę z maskami nawiązującą do przedstawienia teatralnego, którą odnaleziono na Awentynie,
• rzeźbę dziewczynki z gołębiem będąca kopią greckiego dzieła,
• fragmenty tablicy Tabula Iliaca z reliefami prezentującymi sceny z Iliady Homera,
• portrety.

Sala Gala

Nazwa sali bierze się od niezwykle realistycznej rzeźby przedstawiającej umierającego Gala. Jest to kopia jednego z brązów będących częścią nieistniejącego już monumentu wzniesionego w świątyni Ateny w Pergamonie, którym król Attalos I uczcił zwycięstwo nad Galatami (jak Grecy nazywali Celtów, którzy w III wieku p.n.e. osiedlili się na terenie Azji Mniejszej, na obszarze dzisiejszej Turcji). Dzieło to przedstawia opierającego się o tarczę wojownika, który ostatkiem sił próbuje złapać ostatni dech. O celtyckiej przynależności postaci świadczą charakterystyczne atrybuty: naszyjnik, fryzura oraz wąsik.

W pomieszczeniu tym warto poświęcić dłuższą chwilę na rzeźbę Rannej Amazonki. Jest to prawdopodobnie rzymska kopia dzieła stworzonego przez Fidiasza z okazji konkursu zorganizowanego przez kapłanów ze świątyni Artemidy w Efezie, w którym słynny rzeźbiarz musiał uznać wyższość innego mistrza, Polikleta, i zajął dopiero drugie miejsce. Co ciekawe, o ile tors z tego posągu miał być wzorowany na pracy Fidiasza, to głowa może być już kopią bogini stworzonej przez Polikleta.

Inna z rzymskich kopii wystawianych w tej sali przedstawia Odpoczywającego Satyra, którego oryginał wyszedł spod ręki Praksytelesa w IV wieku p.n.e. Odpoczywający Satyr oraz Ranna Amazonka przed przeniesieniem na Kapitol ozdabiały Willę D’Este w Tivoli.

Sala Fauna

Pomieszczenie to swoją nazwę zawdzięcza wykonanej z czerwonego marmuru rzeźbie Fauna odnalezionej w Willi Hadriana. Faun był mitycznym towarzyszem Bachusa (Dionizona), boga opiekuna wina, dlatego też został przedstawiony z kiśćmi winogron w rękach. Możemy także domniemywać, że wybór czerwonego koloru marmuru nie był przypadkowy i wprost nawiązywał do słynnego trunku.

W pomieszczeniu tym warto zwrócić szczególną uwagę na dwa eksponaty. Pierwszym z nich jest bezcenna tablica z brązu, na której pomiędzy grudniem 69 a styczniem 70 roku wyryto ustawę o imperium Wespazjana (Lex de imperio Vespasiani). Był to spisany zbiór reguł określających zasady, na jakich Senat w 69 roku przekazał władzę cesarzowi Wespazjanowi. Patrząc z dzisiejszej perspektywy dokument ten mógłby zostać nazwany ówczesną konstytucją Imperium Rzymskiego.

Drugim interesującym artefaktem jest pochodzący z II lub III wieku sarkofag. Ozdabiająca go płaskorzeźba przedstawia scenę z mitu o Endymionie, młodym królu Elidy, który zakochał się w żonie Zeusa Herze, za co został skazany przez najwyższego z bogów na wieczny sen.

Wielka Sala

Zapierająca dech w piersi Wielka Sala zachowała oryginalne zdobienia ścian oraz złocony drewniany sufit kasetonowy, w centrum którego umieszczono herb papieża Innocentego X, który nadzorował ukończenie pałacu.

Ozdobą pomieszczenia jest pięć rzeźb wykonanych z czarnego marmuru. Na samym środku ustawiono posąg Herkulesa przedstawionego jako dziecko, z zarzuconą skórą zerwaną z lwa nemejskiego (więcej: Nemea: zwiedzanie starożytnego sanktuarium oraz stadionu), trzymającego w ręku jabłko Hesperyd. Po obu jego stronach stanęły centaury odnalezione we wspominanej kilkukrotnie w naszym przewodniku Willi Hadriana. Na krańcach pokoju znalazło się jeszcze miejsca dla Zeusa oraz Asklepiosa, boga sztuki lekarskiej.

Wzdłuż ścian Wielkiej Sali rozmieszczono kolejne dzieła wykonane już z jaśniejszego marmuru. Są to portrety oraz rzeźby nawiązujące do bogów i postaci mitologicznych. Wśród nich warto zwrócić uwagę na Łowcę (wł. Cacciatore) trzymającego w jednym ręku zająca, a w drugim włócznię.

Kolejnym interesującym dziełem jest grupa portretująca Marka Aureliusza wraz z żoną, którzy zostali przedstawieni jako Mars oraz Wenus. Inny z posągów ukazuje cesarza Hadriana z hełmem oraz tarczą, czym również nawiązano do postaci boga wojny Marsa.

Sala Filozofów

W sali tej podziwiać możemy popiersia około osiemdziesięciu greckich myślicieli, mówców oraz filozofów (wyjątkiem jest Rzymianin z krwi i kości Cyceron). Nie wszystkie z portretów udało się przypisać do konkretnych postaci, ale dzięki pewnym atrybutom można zgadywać, w jakiej dziedzinie dana postać się specjalizowała.

Portrety greckich intelektualistów pełniły w starożytnym Rzymie (oraz w znacznie późniejszej epoce Renesansu) funkcje dekoracyjne - ozdabiano nimi biblioteki, ogrody oraz wille tych mieszkańców, którzy chcieli podkreślić swoje uwielbienie do sztuki hellenistycznej.

Wśród postaci łatwo wypatrzymy podobizny Homera, który zgodnie z tradycją przedstawiony jest jako niewidomy.

Sala Cesarzy

Sala ta zawdzięcza swoją nazwę 67 popiersiom cesarzy oraz członków ich rodzin, które pochodzą w większości z zakupionej w XVIII wieku kolekcji należącej wcześniej do kardynała Albaniego. Wszystkie portrety ustawiono w dwóch rzędach z zachowaniem chronologii - rozpoczęto od pierwszego cesarza Oktawiana Augusta, a na władcach z okresu późnej starożytności zakończono.

W środku pomieszczenia stanął posąg Heleny, matki Konstantyna Wielkiego, pierwszego chrześcijańskiego cesarza. Kobieta przedstawiona została w pozycji siedzącej, a jej postać najpewniej wzorowano na Afrodycie Fidiasza. Św. Helena jest ważną postacią dla chrześcijan, gdyż podczas pielgrzymki do Ziemi Świętej miała odnaleźć relikwie Krzyża Świętego oraz przetransportować do Rzymu Święte Schody (Scala Sancta), które według tradycji zostały wymontowane z rezydencji Poncjusza Piłata, a wcześniej uświęciła je krew samego Chrystusa.

Gabinet Wenus

Centralny punkt tego niewielkiego ośmiobocznego pomieszczenia zajmuje Wenus Kapitolińska, dzieło wzorowane na Afrodycie z Knidos dłuta Praksytelesa z IV wieku p.n.e., czyli jednym z najczęściej kopiowanych greckich posągów. Odnaleziono ją około 1670 roku przy bazylice św. Witalisa, u zbocza Kwirynału, i zakłada się, że musiała ozdabiać jedne z rzymskich łaźni. Rzeźba została wykonana z marmuru pochodzącego z jednej z greckich wysp.