Lateran w Rzymie - pierwsza siedziba papiestwa oraz rzymskie fortyfikacje

W powszechnej świadomości to Watykan. Nie każdy zdaje sobie jednak sprawę, że najważniejszy z kościołów znajduje się na krańcu wzgórza Celius - na obszarze nazywanym Lateranem. Jest to Arcybazylika świętego Jana na Lateranie, która nosi dumny tytuł Sacrosancta lateranensis ecclesia omnium urbis et orbis ecclesiarum mater et caput czyli Najświętszy kościół laterański, Matka i Głowa kościołów całego Miasta i Świata.

Więcej o informacji o tej świątyni znajdziecie w artykule: Arcybazylika świętego Jana na Lateranie - bazylika papieska w Rzymie.

Chrześcijanie otrzymali teren nazywany Lateranem (wł. Laterano) od cesarza Konstantyna Wielkiego w 311 roku, czyli dwa lata przed ogłoszeniem edyktu mediolańskiego, który usankcjonował wolność wyznania na całym obszarze Cesarstwa Rzymskiego. Do I wieku na tych terenach znajdowały się pałace rodziny Lateranus, dawniej znamienitego rodu patrycjuszy, który stracił swoje posiadłości w wyniku oskarżenia konsula Plautiusa Lateranusa o zdradę cesarza Nerona.

Zaraz po przekazaniu terenów chrześcijanom zbudowano bazylikę (z której do dziś nic się niestety nie zachowało) oraz baptysterium. Rzymskie rezydencje przebudowano i dostosowano do zastosowań katolickich duchownych. Lateran był siedzibą papieży przez niemal tysiąc lat. Okres jego upadku przypadł na XIV wiek, kiedy to pałac oraz bazylikę strawił pożar w 1307 roku. Był to już okres napięć zapoczątkowanych konfliktem papieża Bonifacego VIII z królem Francji Filipem IV Pięknym, który zakończył się okresem nazywanym dziś niewolą awiniońską (1309-1377). W jej trakcie kolejni papieże przebywali we francuskim Awinion.

Mimo prób i poświęcenia dużych środków finansowych nie udało się odbudować kompleksu w oryginalnym kształcie, w czym przeszkodził m.in. kolejny pożar w 1361 roku. Po powrocie do Rzymu głowa kościoła nie zdecydowała się już na powrót na Lateran i ostatecznie nową siedzibą papieży został Watykan.

Lateran jest idealnym miejscem na kilkugodzinny spacer. W jego centrum i w najbliższej okolicy znajdziemy wiele zabytków wartych uwagi.

Zabytki w okolicy Placu św. Jana na Lateranie (wł. Piazza di San Giovanni in Laterano)

Arcybazylika świętego Jana na Lateranie

Ozdobą wzgórza jest pierwsza chrześcijańska bazylika i jednocześnie katedra Rzymu, o której więcej napisaliśmy w w tym artykule.

Pałac Laterański

Aż do początku XIV wieku Pałac Laterański (Palatium Lateranense, nazywany też Pałacem Papieży) był znacznie większy i zajmował dużą część obszaru będącego dziś Placem św. Jana. Pałac w dzisiejszym kształcie (budowla przylegająca do arcybazyliki) powstał w latach 1586-1580 na zlecenie papieża Sykstusa V. Przy przebudowie zachowano część układu pierwotnej rezydencji.

Kaplica Sancta Sanctorum / Kaplica św. Wawrzyńca (Chiesa di San Lorenzo in Palatio ad Sancta Sanctorum)

Po północno-zachodniej stronie Placu św. Jana na Lateranie wznosi się budynek, który dawniej był częścią Pałacu Laterańskiego. W jednym z pomieszczeń znajdowało się oratorium papieskie (prywatne pomieszczenie modlitewne głowy kościoła), w którym zebrano wiele ważnych relikwii z całej historii chrześcijaństwa. Warto podkreślić, że kaplica jest jedynym zachowanym w całości pomieszczeniem historycznego Pałacu Papieży.

Oprócz szczątek świętych w kaplicy przechowywany jest również acheiropoietos (słowo oznaczające dzieło powstałe w sposób nadnaturalny) czyli obraz Chrystusa, który miał zostać namalowany przez świętego Łukasza i aniołów.

Kaplica jest ogólnodostępne i do środka możemy wejść za opłatą. Jeśli nie zakupimy biletu to do wnętrza kaplicy będziemy mogli zajrzeć jedynie przez niewielki otwór.

Święte schody (Scala Sancta)

Kaplica Sancta Sanctorum znajduje się na pierwszym piętrze, a na górę prowadzą składające się z 28 stopni Święte Schody (Scala Sancta). Według legend schody te prowadziły do pałacu, w którym urzędował Poncjusz Piłat i którymi Jezus Chrystus był prowadzony na sąd.

Schody prawdopodobnie przywiozła do Rzymu w IV wieku matka cesarza Konstatyna św. Helena. Wierni przybywający do Rzymu pokonują 28 stopni na kolanach. Pozostali odwiedzający chcący dostać się na górę muszą skorzystać ze schodów po lewej stronie.

Triclinium Leoninum

Patrząc na budynek, w którym mieści się kaplica Sancta Sanctorum od strony południowej zobaczymy fragment łuku z mozaiką przedstawiającą Jezusa Chrystusa wraz z papieżem Leonem III i apostołami. Dawniej łuk ten był częścią sali jadalnej dawnego Pałacu Laterańskiego, którą zbudowano w IX wieku podczas pontyfikatu papieża Leona III. Skrzydło pałacu, w którym znajdowała się jadalnia zostało ostatecznie rozebrane decyzją papieża Sykstusa V w XVI wieku. Na szczęście głowa kościoła zdecydowała o zachowaniu mozaiki.

Baptysterium Laterańskie

Wczesnochrześcijańskie Baptysterium Laterańskie (nazywane również San Giovanni in Fonte) powstało w 315 roku na zlecenie cesarza Konstantyna. Mimo wielu zmian (największe przebudowy miały miejsce w V i XVII wieku) baptysterium zachowało swój oryginalny układ. Baptysterium ma okrągły kształt i otoczone jest kaplicami, w których możemy zobaczyć m.in. mozaiki czy drzwi z brązu z V wieku. Baptysterium położone jest na tyłach Arcybazyliki św. Jana.

Obelisk Laterański (Obelisco Lateranense)

Tuż obok baptysterium w górę dumnie wzbija się egipski obelisk, będący największą strukturą tego typu na świecie. Aż do XVI wieku obelisk znajdował się na terenie Circus Maximus. Monument do Rzymu trafił ze świątyni z egipskiego miasta Teby. Obelisk od baptysterium oddziela Plac Jana Pawła II (Piazza Giovanni Paolo II).

Bazylika Świętego Krzyża z Jerozolimy

Położona niecały kilometr na wschód od Placu św. Jana Bazylika Świętego Krzyża z Jerozolimy (wł. Basilica di Santa Croce in Gerusalemme) istnieje w tym miejscu od IV wieku. Świątynia na samym początku była jedynie wydzieloną salą w rzymskim pałacu Palatium Sessorianum, gdzie przechowywano relikwie przywiezione przez św. Helenę z Jerozolimy: relikwie krzyża oraz fragment tabliczki (Titulus Crucis) powieszonej według legend na krzyżu Jezusa Chrystusa. W kolejnych wiekach salę zamieniono na kościół, a w świątyni pojawiły się inne ważne relikwie.

Kształt dzisiejszej bazyliki jest efektem przebudowy zleconej przez papieża Lucjusza II w XII wieku, oraz późniejszej barokowej już w XVIII wieku.

Okoliczne ślady po antycznym Rzymie

Odchodząc kawałek od Placu św. Jana możemy zobaczyć kilka zabytków z czasów potęgi antycznego Rzymu, w tym ruin i pozostałości po fortyfikacjach otaczających Wieczne Miasto.

• Porta Asinaria - antyczna brama zbudowana w latach 270-273 i będącą częścią Murów Aureliana. Warto spojrzeć na nią z obu stron. Brama była używana aż do końca XVI wieku.

• Porta S. Giovanni - brama wewnątrz Murów Aureliana, która powstała jednak dopiero pod koniec XVI wieku na zlecenie papieża Grzegorza VIII. Decyzja o stworzeniu nowego wejścia do miasta zapadła po tym, jak Porta Asinaria zaczęła być wąskim gardłem przy wjeździe do Rzymu od strony południowej.

• Porta Maggiore - kolejna z bram w Murze Aureliana, która powstała jednak dużo wcześniej - już w 38 roku na zlecenie cesarza Klaudiusza. Początkowym założeniem Wielkiej Bramy (wł. Porta Maggiore) było połączenie dwóch akweduktów: Aqua Claudia i Anio Novus. Dopiero w III wieku konstrukcja została włączona do struktury nowych Murów Aureliana. Tuż przy bramie zachował się grobowiec piekarza Marka Wergiliusza Eurysacesa z I wieku p.n.e., który od 403 roku aż do pierwszej połowy XIX wieku był częścią fortyfikacji obronnych. Papież Grzegorz XVI w 1838 roku zlecił rozebranie bastionów, dzięki czemu udało się odsłonić fragment oryginalnego grobowca.

• Amfiteatr Castrense (wł. Amphitheatrum Castrense) - pozostałości po amfiteatrze z początku III wieku znajdziemy tuż przy Bazylice św. Krzyża. Konstrukcja była prawdopodobnie częścią pałacu należącego do jednego z cesarzy z dynastii Sewerów. Fragment amfiteatru zachował się dzięki temu, że został włączony jako fragment Murów Aureliana. Część konstrukcji znalazła się już poza murami i została zamurowana. Kierując się od amfiteatru na wschód ulicą Viale Castrense zobaczymy dalsze pozostałości po III-wiecznej fortyfikacji

• Fragment akweduktu Aqua Claudia (wł. Acquedotto Claudio) w parku Via Statilia (wł. Parco di via Statilia) - w tym niewielkim parku możemy zobaczyć fragment akweduktu zbudowanego w czasach cesarza Nerona.