Zamek Świętego Anioła w Rzymie: zwiedzanie oraz historia

Zamek Świętego Anioła (wł. Castel Sant’Angelo) to jeden z największych symboli Rzymu i jednocześnie jedna z tych budowli, która spina ze sobą antyczną historię miasta z czasami nowożytnymi.

Budowla powstała jako mauzoleum cesarza Hadriana. Po jakimś czasie stworzono na jej szczycie twierdzę służącą jako więzienie i włączono ją w obręb fortyfikacji miejskich. W czasach nowożytnych kompleks wielokrotnie przebudowywano, a nad twierdzą zbudowano rezydencje papieską. Obecnie zamek udostępniony jest dla zwiedzających i pełni funkcję muzeum.

W pierwszej części naszego artykułu poznacie historię tego niesamowitego kompleksu, a z dalszej dowiecie się więcej o tym, co wchodzi w skład trasy zwiedzania zamku.

Historia

Mauzoleum cesarza Hadriana

Charakterystyczna okrągła budowla powstała w II wieku naszej ery na zlecenie cesarza Hadriana. Zapragnął on spocząć w bardziej imponującym grobowcu niż jeden z jego największych poprzedników Oktawian August, który zbudował monumentalne Mauzoleum Augusta na Polu Marsowym (struktura ta istnieje do dziś, ale do czasu zakończenia renowacji nie ma do niej wstępu).

Budowę rozpoczęto w 134 roku, lecz Hadrian zmarł w 138 roku i nie dożył ukończenia prac. Jego następca, Antonius Pius, spełnił marzenie poprzednika i już rok później w głównej sali nagrobnej pochowano szczątki cesarza wraz z żoną Sabiną. Mauzoleum Hadriana służyło jako grobowiec dla kolejnych cesarzy oraz ich rodzin. Ostatnim pochowanym tu władcą był zmarły w 217 roku Karakalla.

Mauzoleum powstało na kwadratowej podstawie z bokami o długość 86 metrów, na której umieszczono masywną cylindrową strukturę zwieńczoną rzeźbą z brązu - prawdopodobnie kwadrygą (wozem zaprzężonym w cztery konie), którą powoził Hadrian przedstawiony jako bóg Helion. Na czterech krańcach kwadratowej podstawy stały rzeźby z brązu, a cylinder otoczony był marmurowymi statuami.

Odwiedzający mauzoleum najpierw trafiali do westybulu (przedsionka), w którym stała monumentalna rzeźba przedstawiająca Hadriana. Od przedsionka do głównej sali nagrobnej prowadziła spiralna rampa (o szerokości 3 i wysokości 6 metrów).

Sala z urnami miała kształt kwadratu (o bokach o długości 8,5 metra) i była wysoka na około 10 metrów. Urny spoczywały we wnękach. Pomieszczenia oraz rampa ozdobione były marmurem oraz stiukami.

Zastanawiać może lokalizacja mauzoleum, które powstało poza miastem, w podmiejskich ogrodach Domicji. Podczas budowy grobowca wzniesiono również most Eliusza, który połączył mauzoleum z centrum miasta. Most znajdował się na wprost wejścia do mauzoleum. Środkowa część antycznej przeprawy zachowała się do dziś - znamy ją pod nazwą mostu św. Anioła.

Niestety, nie zachowało się zbyt wiele z oryginalnego wystroju mauzoleum. Popiersie Hadriana (będące prawdopodobnie częścią rzeźby zdobiącej przedsionek), paw z brązu oraz fragmenty dekoracji zobaczymy w Muzeach Watykańskich. Popiersie cesarza znajduje się w pomieszczeniu nazywanym Sala Rotunda.

Od mauzoleum do twierdzy

Mauzoleum straciło swoją pierwotną funkcję na początku V wieku, gdy Flawiusz Honoriusz zdecydował o przerobieniu budowli w więzienie i twierdzę. Strukturę połączono z fortyfikacją zwaną Murami Aureliana, co umożliwiło skuteczną ochronę mostu Eliusza.

Urny z prochami cesarzy oraz największe skarby mauzoleum zostały prawdopodobnie rozgrabione w 510 roku, podczas zdobycia Rzymu przez siły Wizygotów dowodzonych przez Alaryka.

Symboliczny kres budowli w antycznej formie nastąpił w 538 roku, gdy Ostrogoci oblegali Rzym. W twierdzy schronili się wtedy mieszkańcy, którzy rozbili ostatnie zachowane marmurowe rzeźby oraz dekoracje, i ciskali nimi w atakujących.

Wizja Grzegorza Wielkiego

Zamek św. Anioła zgodnie z legendą miał otrzymać swoją nazwę w 590 roku, gdy jeszcze nikt nie mógł przypuszczać, że dawne mauzoleum zostanie zamienione na papieski pałac.

W roku tym w Wiecznym Mieście wybuchła zbierająca krwawe żniwo zaraza. Papież i biskup Rzymu, Grzegorz Wielki, chcąc ratować miasto zorganizował procesję mającą na celu wyproszenie u Maryi zakończenie plagi.

W momencie zbliżania się do mauzoleum Hadriana zwierzchnik kościoła miał doznać wizji. Ujrzał on siedzącego na szczycie budowli i trzymającego rozpalony miecz Archanioła Michała. Po chwili anioł schował broń, co według papieża miało zwiastować koniec zarazy, i zgodnie z legendą plaga miała ustąpić. Na cześć tego zdarzenia mauzoleum (a później zamek) oraz sąsiadujący z nim most most miały nosić imię świętego Anioła.

Twierdza, rezydencja papieska oraz więzienie

Po upadku zachodniego Cesarstwa Rzymskiego dawne mauzoleum wciąż wykorzystywano jako twierdzę oraz więzienie, ale na większą przebudowę kompleks musiał poczekać aż do XIV wieku, do czasu przeniesienia siedziby papiestwa z Lateranu na wzgórze watykańskie.

Przez kilka kolejnych wieków, pod rządami kolejnych papieży, budowlę wielokrotnie rozbudowywano i zmieniano. Czasami po prostu dobudowywano nową strukturę, a innym razem burzono lub zmieniano istniejące elementy zamku. W efekcie tego powstał kilkupoziomowy labirynt przejść, sal oraz dziedzińców.

W XV wieku wzniesiono cztery bastiony otaczające zamek. Mikołaj V w połowie XV wieku zlecił stworzenie podłużnej sali (obecnie Sala Apolla), czyli protoplastę rezydencji papieskiej. W trakcie pontyfikatu Pawła III z rodu Farnese stworzono zespół apartamentów pokrytych pięknymi malowidłami, za stworzenie których odpowiadał m.in. Perin del Vaga, uczeń Rafaela. Najpiękniejsza z sal z tego okresu to reprezentacyjna Sala Paolina.

W połowie XVII wieku Aleksander VII z rodu Chigi zlecił budowę monumentalnego, arkadowego dziedzińca otaczającego górną część zamku, gdzie obecnie działa zamkowa kawiarnia.

Mimo istnienia reprezentacyjnych sal pałacowych zwierzchnicy kościoła nie traktowali zamku jako pełnoprawnej rezydencji, a jako miejsce ucieczki i schronienia podczas niespokojnych czasów.

Na co dzień w zamku mieściło się więzienie, które znajdowało się bezpośrednio pod prywatnymi apartamentami biskupa Rzymu. W środku przetrzymywano najważniejszych więźniów, w tym heretyków oraz więźniów politycznych, a jeden z zamkowych dziedzińców służył jako miejsce straceń. W tutejszych celach przez wiele lat przebywał m.in. Giordano Bruno, którego spalono później na stosie na placu Campo di Fiori.

Passetto di Borgo, czyli sekretne połączenie z Watykanem

W IX wieku papież Leon IV wzniósł nowy zespół fortyfikacji, otaczając nimi Watykan, a fragment tzw. Murów Leona połączył zamek św. Anioła z kompleksem pałacowym Watykanu.

W 1277 roku papież Mikołaj III podjął decyzję, która uratowała żywot kilku jego następców. Zlecił on stworzenie długiego na około 1200 metrów sekretnego przejścia wewnątrz murów łączących zamek z Watykanem, nazywanego Passetto di Borgo.

To właśnie tym korytarzem uciekł Klemens VII podczas napadu wojsk świętego cesarza rzymskiego Karola V, który wprowadził do Rzymu zjednoczone siły francuskie, hiszpańskie i niemieckie. Podczas ataku na Watykan zwierzchnika kościoła ochraniało 500 halabardników z Gwardii Szwajcarskiej, z których atak przeżyło mniej niż 50. Udało im się jednak zdobyć na tyle dużo czasu, że papież zdążył zbiec korytarzem do zamku, gdzie ukrywał się do czasu ustalenia warunków kapitulacji.

W trakcie zwiedzania zamku św. Anioła nie wejdziemy co prawda do tajemnego tunelu, ale będziemy mogli spojrzeć na niego przez szybę w bastionie św. Marka.

Statua anioła na szczycie zamku

Najbardziej znanym atrybutem zamku św. Anioła jest wieńcząca twierdzę statua z brązu przedstawiająca Archanioła Michała w trakcie odkładania miecza do pochwy. Jej autorem jest flamandzki rzeźbiarz Peter Anton von Verschaffelt. Artysta wykonał ją w 1753 roku.

Jego dzieło zastąpiło wcześniejszego anioła z marmuru dłuta Raffaello da Montelupo z 1536 roku, którego możemy zobaczyć podczas zwiedzania zamku na dziedzińcu Anioła (wł. Cortile dell’Angelo).

Zwiedzanie zamku św. Anioła

Od XX wieku zamek św. Anioła pełni funkcje muzeum narodowego (wł. Museo Nazionale di Castel Sant’Angelo) i udostępniony jest zwiedzającym. Mimo stosunkowo wysokiej ceny biletu wstępu zamek oferuje wiele interesujących atrakcji: pięknie zdobione sale (pokryte freskami i stiukami, z oryginalnymi kominkami), punkty widokowe czy wystawy zbroi oraz broni.

Zamek odwiedzamy podążając wyznaczoną trasą zwiedzania. Na spokojne przejście całości najlepiej zaplanować przynajmniej 90 minut. Podczas zwiedzania czekać na nas będzie trochę schodów, ponieważ zamek posiada kilka poziomów, ale nawet osoby w średniej formie fizycznej powinny dać spokojnie radę.

Atrakcje oraz interesujące miejsca na trasie zwiedzania.

• spacer po murach oraz trzech bastionach - trasa zwiedzania zaczyna się od przejścia po większości murów obronnych oraz przez trzy bastiony. Bastiony wypełnione są bronią (m.in. armaty), a z pierwszego z nich, bastionu św. Marka, zobaczymy przez szybę słynny sekretny korytarz Passetto di Borgo. Bastion św. Jana (wł. San Giovanni) służył z kolei jako zbrojownia.

• wejście do zamku nowożytnym wejściem, do którego prowadził jedynie most zwodzony, oraz przejście przez antyczną izbą nagrobną (salę z urnami), przez środek której prowadzi mostek. Niestety, w środku nie zachowało się nic z oryginalnego wystroju. W czasach antycznych ściany udekorowane były marmurem, a sufit stiukami.

• pierwszy z dziedzińców, na którym zobaczymy oryginalną marmurową rzeźbę przedstawiającą anioła dłuta Raffaello da Montelupo. Warto też zwrócić uwagę na kulę z trzema pszczołami, symbolem rodu Barberini.

• arkadowy taras (nazywanym Giretto Scoperto) wzdłuż którego rozstawiono stoliki i gdzie możemy napić się kawy, choć w godzinach szczytu trudno o najlepsze miejsce z widokiem na kopułę bazyliki!

• zbrojownia zajmująca cztery pomieszczenia, gdzie wystawiono najważniejsze z eksponatów (broń oraz zbroje) będących w posiadaniu muzeum. Kolekcja podzielona jest na dwie części - w pierwszej zobaczymy obiekty z XIX wieku z okresu zjednoczenia Włoch, a w drugiej XVI-wieczne eksponaty należące do rodu Farnese.

• dawna biblioteka z czasów papieża Pawła III, którą udekorowano freskami nawiązującymi do antycznego Rzymu. Autorem malowideł był Luzio Luzi, współpracownik Perino del Vagi. W pracy Luziego widać fascynacje antycznymi malowidłami.

• taras widokowy na szczycie zamku, z którego rozpościera się jeden z lepszych widoków na Rzym i Bazylikę św. Piotra (kopułę mamy niemal na wyciągnięcie ręki).

• reprezentacyjna Sala Paolina, której ściany i sklepienie pokryte są malowidłami, a podłogi drogocennymi marmurami. Przepych sali nie powinna dziwić, ponieważ to właśnie tu papież przyjmował swoich gości, a do tego salę dekorowano w okresie kontr-reformacji, gdy papieżowi zależało na pokazaniu potęgi kościoła katolickiego. Tematem przewodnim są sceny z życia Aleksandra Wielkiego. Będąc na miejscu warto zwrócić uwagę na korytarz pokryty malowidłami w stylu groteski. Styl ten pojawił się w Rzymie po przypadkowym odkryciu słynnego Złotego Domu Nerona (łac. Domus Aurea).

• prywatne apartamenty Pawła III, w których górną część ścian pokryto freskami (Sala Perseusza oraz służąca za sypialnię Sala Kupidyna i Psyche).

• loggia wychodząca wprost na most św. Anioła, która powstała w trakcie pontyfikatu Juliusza II; to właśnie z niej papież błogosławił wiernych,

• kolekcja hełmów od XIII do XVI wieku,

• podłużna Sala Apolla, którą pomalowano w XVI wieku w stylu groteski; w sali tej wystawiono zbroję kardynała Odoardo Farnese,

• Sala Sprawiedliwości (wł. Sala della Giustizia) mogąca służyć jako miejsce sądu. W pomieszczeniu warto zwrócić uwagę na ściany, które powstały z wykorzystaniem kamieni stanowiących podstawę mauzoleum.

Na sam koniec zwiedzania wyjdziemy z mauzoleum krętą rampą, która w okresie antycznym prowadziła do głównej izby grobowca, i przejdziemy przez starożytny przedsionek.

Wycieczka z przewodnikiem

Każdego dnia na zamku organizowane są darmowe (w cenie biletu) wycieczki z przewodnikiem w języku angielskim lub włoskim o nazwie "Sekretny zamek" (wł. Il Castello Segreto). Uczestnictwo w wycieczce wymaga wcześniejszej rezerwacji z powodu bardzo małej ilości miejsc - możemy zapisać się na miejscu w kasie. W trakcie wycieczki możliwe jest zajrzenie do historycznego młyna, kuchni, cel więziennych oraz łazienki Klemensa VII.

Aktualne godziny wycieczek można sprawdzić tutaj. Niestety, strona dostępna jest tylko w języku włoskim i musimy użyć translatora.

Zamek św. Anioła - bilety, godziny otwarcia oraz wycieczka z przewodnikiem

Bilety wstępu dla osób dorosłych kosztują 15€. Osoby w wieku 18-25 lat uprawnione są do zakupu biletu ulgowego w cenie 2€. Dzieci i młodzież do 18. roku życia wchodzi za darmo.

Zamek czynny jest od poniedziałku do niedzieli od 9:00 do 19:30. Ostatnie wejście możliwe jest do 60 minut przed zamknięciem.

Jak dostać się na zamek św. Anioła?

Na zamek św. Anioła z centrum Rzymu najwygodniej dostać się pieszo lub ewentualnie autobusem. Najbliższa stacja metra wymaga przejścia dłuższego spaceru.

Bibliografia:

• Amanda Claridge, Rome. An Oxford Archeological Guide, 2010