Muzea w Rzymie: kulturalny przewodnik po Wiecznym Mieście

Bez wątpienia Rzym muzeami stoi. Tutejsze galerie sztuki oraz muzea archeologiczne należą do ścisłej światowej czołówki, a w ich zbiorach znajdują się unikalne eksponaty oraz dzieła autorstwa największych mistrzów.

W naszym przewodniku pokrótce opisaliśmy wybrane placówki kulturalne Wiecznego Miasta, na które warto zwrócić uwagę. Nasza lista nie jest oczywiście kompletna, gdyż nie udało nam się jeszcze odwiedzić wszystkich miejsc (dotyczy to zwłaszcza kolekcji prywatnych), ale staraliśmy się umieścić na niej na tyle dużo propozycji, że każdy planujący wyjazd do Rzymu powinien odnaleźć coś dla siebie!

Muzea Kapitolińskie

Muzea Kapitolińskie uważane są za najstarsze nowożytne publiczne muzeum sztuki. Kamień węgielny pod ich powstanie położył papież Syktus IV. W 1471 roku podarował on rzymskiej radzie miejskiej (której przedstawicieli zwano Konserwatorami) pięć rzeźb z brązu stojących dotychczas na Lateranie, a które od tego czasu miały uświetniać Kapitol. Wśród nich była słynna Wilczyca oraz posąg konny Marka Aureliusza. Po ponad pięciu stuleciach oraz licznych donacjach i akwizycjach placówka ta może pochwalić się jedną z najbogatszych kolekcji antyków na świecie oraz galerią obrazów z dziełami wielu wielkich mistrzów (m.in. Caravaggia).

Obecnie muzeum zajmuje dwa z trzech budynków stojących przy Placu Kapitolińskim, a jako obszar wystawowy wykorzystano również podziemny tunel łączący oba obiekty. Wśród najbardziej znanych dzieł wystawianych w muzeum, oprócz wspomnianych już brązów, warto wymienić:

• rzymskie kopie wspaniałych greckich rzeźb (w tym: Umierający Gal, Wenus Kapitolińska, Ranna Amazonka),
• wspaniała mozaika gołębi odnaleziona w Willi Hadriana, która przypomina bardziej obraz niż twór wykonany przez połączenie płytek,
• dwie rzeźby Gian Lorenzo Berniniego: Meduza oraz posąg papieża Urbana VIII (który był największym patronem słynnego barokowego mistrza),
• posągi Herkulesa z kamienia oraz brązu,
• tablica z brązu z wyrytą ustawą o imperium Wespazjana (Lex de imperio Vespasiani),
• płaskorzeźby ze scenami z życia dwóch cesarzy (Marka Aureliusza i Hadriana) oraz kolorowe panele wykonane techniką opus sectile,
• 67 popiersi rzymskich cesarzy i członków ich rodzin oraz około 80 portretów greckich filozofów, poetów i myślicieli.

W trakcie wizyty w muzeum zobaczymy również Apartamenty Konserwatorów (dawnej rady miejskiej) udekorowane freskami i kasetonowymi sufitami oraz ruiny dwóch rzymskich świątyń (w tym ścianę podstawy Świątyni Jowisza). Wisienką na torcie jest możliwość spojrzenia z innej perspektywy na Forum Romanum z jednej z arkad antycznego budynku Tabularium (antycznego archiwum państwowego, na ruinach którego wzniesiono Pałac Senatorów).

Więcej o tym kompleksie muzealnym przeczytacie w naszym rozbudowanym przewodniku: Muzea Kapitolińskie w Rzymie: zwiedzanie, kolekcja, dzieła sztuki

Muzea Watykańskie

Kompleks Muzeów Watykańskich (wł. Musei Vaticani) należy do największych placówek kulturalnych świata. Nie będzie zresztą krzty przesady w twierdzeniu, że osoby zainteresowane sztuką i historią mogą spędzić w nim cały dzień!

Zbiory Muzeów Watykańskich podzielone zostały na oddzielne muzea oraz wystawy. Wśród nich są m.in.:

• Muzeum Pio-Clementino (wł. Museo Pio-Clementino) ze wspaniałymi przykładami starożytnej rzeźby (m.in.: Grupa Lakoona, Apollo Belwederski czy Tors Belwederski,
• Pokoje Rafaela (wł. Stanze di Raffaello) z freskami autorstwa renesansowego mistrza Rafaela Santiego oraz jego uczniów,
• Muzeum Egipskie (wł. Museo Gregoriano Egiziano) z jedną z najważniejszych europejskich kolekcji sztuki starożytnego Egiptu,
• Sala Sobieskiego (wł. Sala Sobieski) z monumentalnym obrazem pędzla Jana Matejki przedstawiającym Jana III Sobieskiego pod Wiedniem,
• Pinakoteka z kolekcją ponad 500 dzieł malarskich największych Starych Mistrzów.

Na trasie zwiedzania muzeum znajduje się także słynna Kaplica Sykstyńska z freskami Michała Anioła.

Więcej o pozostałych wystawach oraz zwiedzaniu watykańskiego kompleksu muzealnego napisaliśmy w naszym przewodniku: Muzea Watykańskie: zwiedzanie, bilety, kolekcja

Galeria Borghese

Galeria Borghese to punkt obowiązkowy dla wszystkich sympatyków sztuki epoki Renesansu oraz Baroku. W urokliwej willi eksponowana jest tu bogata kolekcja malarstwa oraz rzeźby, której początek dał kardynał Scipione Borghese, prywatnie siostrzeniec papieża Pawła V. Scipione jako jeden z pierwszych poznał się na talencie Gian Lorenzo Berniniego i gdy ten miał zaledwie dziewiętnaście lat powierzył mu stworzenia grupy trójki uciekinierów spod Troi Eneasza, Anchizesa oraz Askaniusza. Dziś rzeźba ta wraz z kilkoma innymi arcydziełami Berniniego przyciąga do Galerii Borghese tłumy odwiedzających.

Przed przyjazdem do Rzymu warto jednak pamiętać, że w muzeum tym obowiązują rygorystyczne zasady zwiedzania oraz dzienne limity odwiedzających. Do środka możemy wejść tylko z grupą. W środku zwiedzamy samodzielnie, ale wchodzimy i wychodzimy o konkretnej godzinie. O ile poza sezonem nie powinniśmy mieć problemów z dostaniem biletu, tak w szczycie turystycznym może być różnie - dlatego warto zarezerwować miejsce odpowiednio wcześniej.

Wybrane eksponaty z kolekcji Galerii Borghese:

• rzeźby Berniniego: m.in.: Dawid, Apollo i Dafne, porwanie Prozerpiny, grupa Eneasza,
• obrazy Caravaggio, w tym: Chłopiec z koszem owoców, Święty Hieronim piszący, Madonna z Dzieciątkiem i św. Anną (Madonna dei Palafrenieri), Dawid z głową Goliata oraz Chory Bachus (Bacchino malato),
• posąg Pauliny Bonaparte przedstawionej jako bogini Wenus dłuta Antonio Canovy,
• Złożenie do grobu oraz Dama z jednorożcem Rafael Santiego,
• Leda z łabędziem (szkoła Leonarda da Vinci) - obraz ten uważany jest za najwierniejszą kopię zaginionego dzieła Leonardo da Vinci.

Więcej o najważniejszych dziełach z kolekcji oraz zasadach zwiedzania przeczytacie w naszym artykule Galeria Borghese: zwiedzanie, bilety, kolekcja.

Museo Nazionale Romano

Museo Nazionale Romano (pol. Narodowe Muzeum Rzymskie) należy do najważniejszych muzeów archeologicznych świata. Przechowywane są w nim najważniejsze skarby archeologiczne przejęte przez nowe państwo włoskie lub odnalezione już po zjednoczeniu kraju. Oficjalna inauguracja muzeum nastąpiła 7 marca 1889 i od tego czasu placówka rozrosła się aż do czterech oddziałów rozproszonych po historycznych centrum Rzymu.

Wszystkie z oddziałów muzeum możemy zwiedzić kupując jeden stosunkowo niedrogi bilet. Mimo że Narodowe Muzeum Rzymskie ustępuje popularnością Muzeom Kapitolińskim czy Muzeom Watykańskim, to bez wątpienia wizytę w nim powinien rozważyć każdy sympatyk tematyką starożytnego Rzymu.

Poniżej opisaliśmy pokrótce wszystkie z oddziałów, a więcej o każdym z nich przeczytacie w naszym artykule Museo Nazionale Romano w Rzymie: kolekcja, najważniejsze dzieła, oddziały

Palazzo Massimo

Największe skarby przechowywane są w Pałacu Massimo sąsiadującym z dworcem Roma Termini. Odnajdziemy tam bezcenne przykłady starożytnej rzeźby (w tym wspaniałe kopie greckich arcydzieł takich jak Dyskobol wykonany w oryginale przez Myrona), freski z rzymskich willi (są one wystawiane w salach zachowujących pierwotne proporcje), mozaiki oraz wspaniałą kolekcję numizmatyczną. Jest to muzeum, które naszym zdaniem powinien odwiedzić każdy turysta zainteresowany sztuką antyczną.

Termy Dioklecjana

Kolejny z oddziałów powstał w zabudowaniach dawnego klasztoru kartuzów, który wzniesiono na pozostałościach Term Dioklecjana. W placówce tej oprócz ruin starożytnych łaźni czekają na nas: wystawa rzeźby w Wielkim Krużganku, niemała antyczna kolekcja epigraficzna (poświęcona napisom i komunikacji pisanej) oraz wystawa poświęcona ludom latyńskim.

Palazzo Altempts

Kolejne dwa oddziały odnajdziemy na Polu Marsowym. Ciekawszy z nich mieści się w zabytkowym Pałacu Altempts, gdzie zachowały się oryginalne dekoracje części pomieszczeń oraz... kościół i kaplica (rezydencja należała w przeszłości do jednego z kardynałów). W muzeum tym wystawiane są rzeźby gromadzone przez nowożytną rzymską arystokrację. Do najważniejszych eksponatów należą zbiory z kolekcji zapoczątkowanej przez kardynała Ludovico Ludovisi. Są to m.in.:

• sarkofag Ludovisi z połowy III stulecia z niezwykle żywiołowymi scenami bitewnymi , który mógł zostać stworzony dla Herenii Etruscylli, żony cesarza Decjusza Trajana,
• Gal popełniający samobójstwo oraz zabijający żonę (drugie dzieło z podobnym motywem znajduje się w Muzeach Kapitolińskich),
• Tron Ludovisi - wykonany z greckiego marmuru fragment ołtarza datowany na V wiek p.n.e..

Cripta Balbi

Ostatni z oddziałów znajduje się w budynku wzniesionym w miejscu portyku przylegającego do Teatru Balbusa, z którego do naszych czasów przetrwały ruiny znajdujące się pod powierzchnią współczesnej ulicy. Muzeum to skupia się przedstawieniu życia mieszkańców tej okolicy na przestrzeni wieków na podstawie licznych znalezisk archeologicznych, choć na ekspozycji zobaczymy również różnorakie artefakty pochodzące z innych miejsc w Rzymie (np. fragmenty wczesnochrześcijańskich fresków czy bizantyńskie monety).

Galleria Nazionale d'Arte Antica

Galleria Nazionale d'Arte Antica (pol. Muzeum Narodowe Sztuki Dawnej), lub inaczej Barberini Corsini Galerie Nazionali (pol. Galeria Narodowa Barberini Corsini), to narodowe muzeum posiadające w swoich zbiorach kilka tysięcy obrazów i innych dzieł sztuki. Kolekcja placówki rozdzielona została pomiędzy dwa pałace, Pałac Barberinich na Kwirynale oraz Pałac Corsinich na Zatybrzu, które tworzą jedną placówkę kulturalną, co odzwierciedla hasło jedno muzeum, dwie galerie (wł. un museo, due gallerie).

W Galleria Nazionale d'Arte Antica eksponowane są dzieła najważniejszych europejskich mistrzów, datowane od XII do około XVIII wieku (warto dodać, że słowo antica w nazwie nie odnosi się do starożytności).

Palazzo Barberini

Główna część kolekcji wystawiana jest we wspaniałym barokowym pałacu wzniesionym na zamówienie papieża Urbana VIII z rodu Barberini. Nad tą okazałą rezydencja pracowało trzech znamienitych architektów epoki: Carlo Moderno, Bernini oraz Francesco Borromini. Niezwykłą gratką dla fanów barokowej architektury jest możliwość obejrzenie efektów rywalizacji tej ostatniej dwójki, gdyż każdy z nich zaprojektował w pałacu po jednej klatce schodowej. Spod ręki Berniniego wyszły schody kwadratowe, podczas gdy jego konkurent zdecydował się na kształt helisy.

Wybrane dzieła sztuki wystawiane w Pałacu Barberinich:

• monumentalny fresk pokrywający cały sufit sali recepcyjnej, który wykonał Pietro da Cortona,
• La Fornarina (znana też jako Portret młodej kobiety) pędzla Rafaela,
• Narcyz, Judyta odcinająca głowę Holofernesowi oraz Św. Franciszek na modlitwie autorstwa Caravaggio,
• obrazy wykonane przez wczesnych oraz północnych naśladowców Caravaggia (zwanych caravvageschi),
• portret Henryka VIII pędzla Hansa Holbeina Młodszego,
• marmurowe popiersia Urbana VIII oraz Klemensa X dłuta Berniniego.

Więcej o zwiedzaniu pałacu przeczytacie w naszym artykule Palazzo Barberini (Galleria Nazionale d'Arte Antica) w Rzymie

Narodowa Galeria Sztuki Nowoczesnej i Współczesnej

Galleria Nazionale d'Arte Moderna e Contemporanea (nazywana też po prostu La Galleria Nazionale) należy do najważniejszych włoskich placówek poświęconych sztuce włoskiej i międzynarodowej powstałej pomiędzy XIX a XXI wiekiem. Zobaczymy w nim dzieła reprezentantów różnych stylów, w tym m.in.: neoklasycyzmu, impresjonizmu, postimpresjonizmu, dywizjonizmu, surrealizmu czy futuryzmu (plus instalacje charakterystyczne dla sztuki współczesnej).

Wybrane dzieła warte uwagi wystawiane w La Galleria Nazionale (z perspektywy osób preferującym sztukę nowoczesną nad współczesną):

• monumentalna, wysoka na ponad trzy metry marmurowa grupa Herkules i Lichas dłuta Antonio Canovy,
• Epoka Brązu (fr. L'età del bronzo) Auguste Rodina,
• rzeźby Alfonso Balzico,
• Różowe Linie Wodne (wł. Ninfee rosa) Claude Moneta,
• Trzy okresy życia kobiety Gustava Klimta,
• Ogrodnik Vincenta van Gogha,
• Gli archeologi Giorgio de Chirico.

Muzeum mieści się we wzniesionym na początku poprzedniego stulecia Pałacu Sztuk Pięknych (wł. Palazzo delle Belle Arti), za projekt którego odpowiadał znany włoski architekt Cesare Bazzani. Odnajdziemy je kawałek za słynnymi Ogrodami Borghese.

Narodowe Muzeum Etruskie

Położone nieco na uboczu Narodowe Muzeum Etruskie (wł. Museo Nazionale Etrusco di Villa Giulia) należy do najważniejszych na świecie placówek poświęconych cywilizacji etruskiej. Początki muzeum sięgają końcówki XIX wieku, kiedy zdecydowano, że w przejętym od Państwa Kościelnego pałacu Villa Giulia przechowywane będą odnalezione na terenie Włoch i należące do Narodowego Muzeum Rzymskiego antyki spoza cywilizacji rzymskiej. Z czasem placówka zyskała autonomię i dzięki akwizycjom oraz znaleziskom archeologicznym rozrosła się do obecnych rozmiarów.

Siedzibą muzeum jest renesansowy pałac wzniesiony dla papieża Juliusza III w połowie XVI stulecia. Pierwotnie kompleks ten był znacznie bardziej okazały, pracowało nad nim zresztą wielu znamienitych architektów epoki (posiadał nawet bezpośrednie połączenie wodne z Tybrem), ale do naszych czasów przetrwał zaledwie budynek kasyna wraz z nimfeum projektu Vasariego.

Etruria, jak nazywa się krainę historyczną zamieszkaną przez ludy etruskie, podzielona była na wiele niezależnych miast. Za charakterystyką tą podążą muzeum, którego kolekcja podzielona została zarówno geograficznie, jak i chronologicznie (zaczynając od IX-VIII wieku p.n.e. i kultury willanowiańskiej, a na okresie wchłonięcia przez państwo rzymskie, co nastąpiło około III-II wieku p.n.e., kończąc). W przypadku wielu eksponatów widoczny jest wpływ przenikania do Italii kultury greckiej.

Największym skarbem muzeum jest wykonany z terakoty sarkofag z około 520 roku p.n.e., którego górną część ozdobiono rzeźbą przedstawiającą leżących na leżance (zwanej kline) i ucztujących pośmiertnie małżonków. Co dziś może zaskakiwać to fakt, że obie postacie przedstawione zostały w pozycji półleżącej. Pamiętajmy jednak, że w cywilizacjach antycznych (jak grecka czy etruska) spożywanie posiłków w taki sposób było mocno rozpowszechnione.

Sarkofag ten nie był wykorzystywany jako trumna, a pełnił funkcję monumentalnej urny prochowej. Odnaleziono go na terenie miasta Cerveteri, gdzie natrafiono w sumie na dwa sarkofagi wykonane w tym stylu - drugi z nich znajduje się obecnie w paryskim Luwrze.

Inne skarby muzeum:

• pochodzące z końcówki VI wieku p.n.e. znaleziska z sanktuarium Minerwy oraz świątyni Apolla w Portonaccio (Weje): wspaniałe rzeźby z terakoty (m.in. słynny Apollo z Wejów, posąg bogini Leto, posąg i tors Herkulesa) oraz bogato zdobiony terakotowy architraw (dolny człon antycznego belkowania),
• zapisane językami etruskim i fenickim złote tablice z Pyrgi,
• Centaur z Vulci (początek VI wieku p.n.e.) wskazujący na wpływy świata greckiego na Etrurię,
• Waza Chigi z drugiej połowy VII stulecia p.n.e.,
• pokryte kolorem popiersie bogini Junony z terakoty z około III wieku p.n.e.,
• Cista Ficoroni (IV wiek p.n.e.) - naczynie z brązu z wygrawerowaną sceną z mitu o wyprawie Argonautów po złote runo. Na pokrywie umieszczono grupę składającą się z Dionizosa otoczonego przez Satyrów,
• różnorodne znaleziska z etruskich grobowców,
• oraz biżuteria, naszyjniki, wazy, naczynia, fragmenty uzbrojenia i wiele więcej.

Na spokojne zwiedzenie muzeum warto zaplanować około dwóch godzin. Po zwiedzeniu kolekcji nie zapomnijmy rzucić okiem na nimfeum.

Ciekawostką jest, że tuż obok Villa Giulia stoi rezydencja znana pod nazwą Villa Poniatowski, która należała dawniej do księcia Stanisława Poniatowskiego. Obecnie możemy zwiedzić ją w trakcie wycieczki z przewodnikiem.

Muzeum Narodowe w Pałacu Weneckim

Choć Muzeum Narodowe w Pałacu Weneckim (wł. Museo Nazionale di Palazzo Venezia) nie należy do najczęściej odwiedzanych, ani nie posiada w swojej kolekcji najbardziej znanych dzieł sztuki, to powinno zainteresować tych czytelników, którzy szukają czegoś poza utartym szlakiem.

Placówka mieści się w jednym z pierwszych renesansowych pałaców wzniesionych w Rzymie. W pierwszych stuleciach pełnił on funkcję ambasady Republiki Weneckiej (jego rozbudowę sfinansował urodzony w Wenecji papież Paweł II), następnie Cesarstwa Austrii, by w XX wieku stać się siedzibą faszystowskiego rządu. To właśnie z balkonu tego pałacu do zgromadzonych na Placu Weneckim zwolenników swoje płomienne mowy wygłaszał Benito Mussolini.

Trasa zwiedzania pałacu podzielona została na dwie części. Najpierw mijamy pięknie udekorowane apartamenty pałacowe, żeby następnie przejść do wystaw muzealnych. Wśród najważniejszych ekspozycji Pałacu Weneckiego warto wspomnieć o:

• kolekcji porcelany z najważniejszych europejskich i włoskich manufaktur,
• jednym z najważniejszych zbiorów niewielkich renesansowych i barokowych wyrobów z brązu (wśród prac wypatrzyć możemy portret papieża Klemensa X autorstwa Berniniego),
• imponującej kolekcji modeli z terakoty, na którą składa się ponad 300 eksponatów z XVII i XVIII wieku. Terakotę wykorzystywali rzeźbiarze oraz artyści przygotowując wstępne projekty swoich dzieł lub w celu otrzymania akceptacji od zamawiającego. Do skarbów kolekcji należy kilka prototypów Gian Lorenzo Berniniego, w tym m.in.: projekt medalionu nagrobnego Marii Raggi, jeden z aniołów ozdabiających Most św. Anioła, wstępny projekt rzeźby konnej Konstantyna Wielkiego czy głowę Maura.

Więcej o historii oraz zwiedzaniu kompleksu przeczytacie w naszym artykule: Pałac Wenecki w Rzymie: zwiedzanie oraz historia.

Muzeum Napoleońskie (Museo Napoleónico)

Rzymskie muzeum poświęcone czasom napoleońskim należy do małych sekretów Wiecznego Miasta. Placówka mieści się w bogato udekorowanym pałacu, którego początki sięgają XVI stulecia. Co warte podkreślenia - zamiast skupiać się wyłącznie na postaci Napoleona Bonaparte muzeum to przybliża dzieje całej dynastii oraz powiązanych z nią epizodów historycznych. Rdzeń kolekcji stanowią eksponaty podarowane przez Giuseppe Primoliego, syna wywodzącej się ze słynnego rodu francuskiej księżniczki Charlotty Bonaparte.

W sumie do zwiedzania udostępniony został tuzin pałacowych pomieszczeń, a w każdym z nich przygotowano wystawę poświęconą jednej, konkretnej tematyce. Wśród motywów są m.in.: okres pierwszego cesarstwa, okres drugiego cesarstwa (czasy rządów Napoleona III), król Rzymu Napoleon II (Napoléon François Charles Joseph), wojska napoleońskie w Wiecznym Mieście czy Paulina Bonaparte.

W muzeum wystawiane są m.in.: meble z epoki, medale, popiersia, naczynia, ceramika, monety, suknie i broń. Oprócz nich na odwiedzających czeka niewielka galeria malowideł oraz szkiców, pośród których na szczególną uwagę zasługują sceny z francuskich podbojów Rzymu, w tym: moment wkroczenia armii francuskiej przez Bramę Popolo (Porta del Popolo), żołnierze napoleońscy na Forum Romanum oraz triumfalny powrót papieża Piusa VII do miasta.

Wejście do muzeum jest darmowe [stan na październik 2021], więc nawet jeśli niezbyt interesuje nas historia słynnego francuskiego rodu, to warto zajrzeć do środka chociażby po to, żeby spojrzeć na dekoracje wnętrz (freski, kasetony sufitowe) oraz meble z epoki i obrazy.

Na spokojną wizytę w muzeum warto zaplanować do 60 minut. W każdej z sal dla odwiedzających przygotowano materiały opisowe w języku angielskim.