Hale Trajana w Rzymie: zwiedzanie muzeum for cesarskich

Hale Trajana (Mercati di Traiano) to przyjęta nazwa zespołu starożytnych budowli wzniesionych w pierwszej dekadzie II wieku, które powstały pomiędzy zboczami Kwirynału a Forum Trajana.

Kompleks ten zachował się w dość dobrym stanie, a dziś działa w nim Muzeum For Cesarskich (Mercati di Traiano Museo dei Fori Imperiali), skupiające się na historii oraz architekturze pięciu powstałych w sąsiedztwie Forum Romanum monumentalnych placów. Więcej o dziejach tych obiektów przeczytacie w naszym artykule: Fora cesarskie w Rzymie: zwiedzanie, historia, ciekawostki .

Hale Trajana w starożytności

Historia Hal Trajana sięga pierwszej dekady II stulecia i jest ściśle powiązana z losami Forum Trajana, ostatniego z reprezentacyjnych placów cesarskich, którego ambitne plany znacznie przekraczały ilość dostępnego miejsca. Nie zraziło to jednak cesarza Trajana, fundatora kompleksu, którzy dysponował obfitymi łupami wojennymi przywiezionymi ze zwycięskiej kampanii w Dacji. Zatrudnieni przez niego inżynierowie powiększyli działkę wycinając w tym celu fragment zbocza Kwirynału. Co warte wspomnienia, nie oni pierwsi wpadli na ten pomysł, gdyż odnaleziono ślady (stemple na cegłach) wskazujące na to, że pierwsze prace wykonano jeszcze za panowania cesarza Domicjana (lata 81-96).

W celu zabezpieczenia ściętej części zbocza podjęto decyzję o zabudowie przestrzeni pomiędzy nowo budowanym Forum Trajana a Kwirynałem. Projekt całego założenia przygotował prawdopodobnie Apollodoros z Damaszku, który pracował w tym czasie przy projekcie monumentalnego placu.

Nie ma dziś jednak stuprocentowej pewności co do oryginalnego przeznaczenia kompleksu. Występowanie licznych tabernae (pomieszczeń wychodzących na zewnątrz, które wykorzystywano zazwyczaj jako sklepy lub zakłady rzemieślnicze) skłoniło archeologów badających teren w pierwszej połowie XX wieku do postawienia hipotezy, że mogło to być starożytne centrum handlowe. Przeczy jednak temu rozkład ciągów komunikacyjnych. Drogi były zbyt wąskie dla powozów, a do większości miejsc można się było dostać wyłącznie po schodach, co musiałoby znacznie utrudniać transport towarów. Dziś zakłada się raczej, że Hale Trajana były centrum administracyjnym cesarstwa oraz miejscem organizacji oficjalnych uroczystości.

Architektura oraz zabytki

Swoją obecną nazwę Hale Trajana otrzymały dopiero po ponownym odnalezieniu w pierwszej połowie XX stulecia. Nie była to jednak, jak mogłaby wskazywać nazwa, jednolita struktura. Całość przypominała bardziej niewielką dzielnicę, na którą składały się niezależne budynki rozciągające się na trzech poziomach ulicy. Pomiędzy różnymi obszarami kompleksu można się było poruszać schodami.

Hale Trajana należą do najważniejszych przykładów stylu budowlanego zwanego opus latericium, który ugruntował się w okresie rozkwitu cesarstwa. Polegał on na wykonaniu podstawy z cementu, którą później "opakowywano" cegłami. W pierwszej połowie II wieku wiele rzymskich dzielnic przebudowano w tym duchu, i gdyby ich zabudowa się zachowała, to wyglądałyby zapewne dość podobnie.

Cały kompleks przedzielała na dwie części ulica Via Barberica, która łączyła dolny poziom z górnym. Jej północny fragment przeznaczony był wyłącznie dla ruchu pieszego i posiadał chodniki wyłożone trawertynem. W stronę ulicy wychodziły otwarte stoiska (tabernae). Nazwa ulicy może wywodzić się od łacińskiego słowa biber (napój). Całkiem możliwe, że można tam było nabyć produkty gaszące pragnienie.

Wzdłuż wschodniej strony dolnej części Via Barberica ciągnie się budynek znany dziś pod nazwą Wielka Hala. Składa się on z centralnej sali ze sklepieniem krzyżowym oraz z wychodzących w jej stronę pomieszczeń rozlokowanych na trzech piętrach. Parter tego budynku dostępny był z poziomu ulicy, a na dwa wyższe piętra można się było dostać schodami. Możliwe, że Wielka Sala wykorzystywana była do organizacji oficjalnych ceremonii. Dziś działa w niej Muzeum For Cesarskich.

Wielka Sala od średniowiecza połączona jest z czterokondygnacyjnym budynkiem nazywanym po prostu częścią centralną, który w okresie antycznym stanowił niezależną strukturę i był prawdopodobnie zajmowany przez urzędników odpowiedzialnych za administrację Forum Trajana. Obecnie część jego pomieszczeń również zajmuje muzeum.

Kolejnym wartym uwagi zabytkiem jest Wielki Hemicykl, który wzniesiono bezpośrednio za portykiem oraz eksedrą Forum Trajana, podążając za jej półkolistym kształtem. Fasada tego budynku, mimo że nie wychodziła bezpośrednio w stronę forum (gdyż była zasłonięta nieistniejąca dziś eksedrą), należała do bogato zdobionych. Na parterze znajdowało się jedenaście pomieszczeń (tabernae) skierowanych na zewnątrz. Zdobiły je freski pokrywające ściany, mozaikowe posadzki oraz ościeżnice z trawertynu. Na każdym z krańców hemicyklu znajdowało się dodatkowo duże pomieszczenie ze sklepieniem.

Oryginalnie Wielki Hemicykl posiadał trzy poziomy. Drugi poziom przetrwał i charakteryzuje się zewnętrznym półpierścieniowym korytarzem, w stronę którego wychodzą liczne pomieszczenia. Nieistniejąca już najwyższa z kondygnacja połączona była z ulicą Via Barberica. Przestrzeń w tym budynku mogła być zajmowana przez biura lub archiwum ówczesnego urzędu skarbowego.

Innym wyróżniającym się elementem kompleksu był tzw. Mały Hemicykl - niedostępna dziś budowla, która mogła pełnić funkcję cysterny.

Dalsze dzieje

Zabudowania Hal Trajana wykorzystywane były również po upadku cesarstwa. W okresie średniowiecza tereny te trafiły w ręce możnych rzymskich rodów, które przekształciły zastane pozostałości w warowną twierdzę. Na szczycie antycznych budowli wznoszono w tamtym czasie wieże (oraz inne struktury obronne), z których do naszych czasów przetrwała tylko jedna - Torre delle Milizie. Powstawała ona etapami w XII i XIII wieku, a dziś pozostaje jednym z nielicznych surowych średniowiecznych obiektów w centrum Rzymu.

Na przełomie XV i XVI stulecia pozostałości kompleksu chyliły się już ku ruinie, a Wielki Hemicykl w dużej mierze znajdował się pod ziemią. W podobnym okresie wschodnie zabudowania przekazano konwentowi św. Katarzyny z Sieny, a nowi zarządcy przebudowali niektóre ze starożytnych obiektów.

Po zjednoczeniu Włoch i ogłoszeniu Rzymu stolicą starożytne pozostałości zostały przejęte przez państwo, a w 1885 roku utworzono w nich koszary. W latach dwudziestych i trzydziestych kolejnego stulecia rozpoczęto systematyczne prace wykopaliskowe na terenie for cesarskich, które prowadzono pod przewodnictwem Corrado Ricciego. W tym czasie na światło dzienne wydobyto dawny kompleks z czasów Trajana, który wzięto za antyczne centrum handlowe - stąd też bierze się nazwa Hale Trajana (po włosku Mercati di Traiano). Dziś już jednak wiemy, że bardziej prawdopodobne jest, że budynki te wykorzystywane były przez cesarską administrację.

Muzeum For Cesarskich: zwiedzanie i wskazówki praktyczne

Na terenie Hal Trajana działa dziś muzeum poświęcone tematyce rzymskich for cesarskich (Mercati di Traiano Museo dei Fori Imperiali). Przybliża ono historię oraz architekturę każdego z pięciu monumentalnych kompleksów: Forum Cezara, Forum Augusta, Świątyni Pokoju (Forum Wespazjana), Forum Nerwy i Forum Trajana (więcej przeczytacie o nich w naszym artykule: Fora cesarskie w Rzymie: zwiedzanie, historia, ciekawostki). Obok tablic informacyjnych na odwiedzających czekają dodatkowo wizualizacje oraz makiety, dzięki którym będziemy mogli przekonać się jak każdy z kompleksów wyglądał w czasach swojej świetności.

W muzeum zobaczymy również liczne artefakty odnalezione podczas prac wykopaliskowych. Są to m.in.: fragmenty rzeźb, posągów i dekoracji architektonicznych. Do najciekawszych eksponatów należą statuy przedstawiające Daków, które ozdabiały portyki Forum Trajana oraz attykę fasady Bazyliki Ulpia. Miały one od 2,60 do 3 metrów wysokości i każda z nich charakteryzowała się unikalnym wyglądem.

W jednej z sal zaprezentowano też pojedyncze fragmenty monumentalnej rzeźby nazywanej kolosem, która stała w portyku Forum Augusta. Mimo że przetrwały zaledwie jej mizerne resztki, to pozwalają one na wyobrażenie pierwotnego ogromu tego dzieła. Muzeum posiada także bogatą kolekcję amfor z różnych okresów.

Po wizycie w pomieszczeniach muzealnych będziemy mogli przespacerować ulicą Via Barberica, wejść na taras widokowy (belweder) oraz zejść na poziomie Forum Trajana, gdzie staniemy naprzeciwko parteru Wielkiego Hemicyklu, i będziemy mieć szansę na zobaczenie fragmentów oryginalnej posadzki, po której chodzili starożytni podczas wizyty na forum.

Na spokojną wizytę w muzeum warto zaplanować do 2 godzin. Wejście znajduje się od strony ulicy Via Quattro Novembre. Nawet jeśli nie planujemy zwiedzać muzeum, a jesteśmy akurat w pobliżu, to możemy zajrzeć przez oszklona ścianę do wnętrza Wielkiej Sali lub po prostu rzucić okiem do środka.