Fora cesarskie w Rzymie: zwiedzanie, historia, ciekawostki
Fora cesarskie (Fora Imperatorum) to grupa pięciu niezależnych zespołów architektonicznych, które wznoszono przez około 150 lat w sąsiedztwie Forum Romanum, na obszarze pomiędzy Kapitolem a Kwirynałem.
Dzięki wysiłkom archeologów możemy dziś oglądać ich ruiny, a niektóre z odnalezionych na ich terenie artefaktów odnajdziemy w rzymskich muzeach.
Historia
Wraz ze wzrostem potęgi republikańskiego Rzymu starożytne Forum Romanum nie mogło już dłużej sprostać rosnącym wymaganiom ówczesnej administracji. Pierwszy zdecydował się rozwiązać ten problem Juliusz Cezar, który zakupił tereny sąsiadujące z dotychczasowym forum i w połowie I stulecia p.n.e. rozpoczął budowę nowego publicznego placu. Na przestrzeni kolejnych około 150 lat powstały jeszcze cztery fora, których fundatorami byli panujący cesarze.
Mimo że były one niezależnymi budowlami i nie stanowiły jednego spójnego założenia architektonicznego, to wszystkie stanęły obok siebie i podążały za podobnym układem, a każde z osobna wyróżniało się wspaniałymi dekoracjami oraz bogactwem wykorzystanych materiałów.
Forum Cezara
Pierwszym z for cesarskich było Forum Cezara wzniesione bezpośrednio przy Forum Romanum. Jego fundatorem był Juliusz Cezar, który dysponował odpowiednimi środkami finansowymi po swoich zwycięskich kampaniach w Galii. Projekt nie należał jednak do tanich, gdyż jeszcze przed rozpoczęciem budowy trzeba było wykupić prawo do gruntu, na którym stały wcześniej m.in. rezydencje bogatych mieszkańców.
Ambicją Cezara było stworzenie całkiem nowego centrum politycznego i publicznego. W tym celu wprowadził zakaz jakiegokolwiek handlu na samym placu, odróżniając go tym od sąsiedniego Forum Romanum. Prace rozpoczęto w 54 roku p.n.e., a oficjalna inauguracja niezakończonego jeszcze forum oraz świątyni Wenus Genetrix odbyła się zaledwie osiem lat później, czym uczczono triumfalny powrót Cezara z kolejnych wojen. Już w 44 roku p.n.e. rozpoczęto budowę nowej siedziby senatu znanej dziś pod nazwą Kuria Julia (Curia Iulia), która stanęła pomiędzy starym i nowym forum. Wszystkie prace budowlane ukończono dopiero w czasach Oktawiana Augusta.
Forum Cezara miało prostokątny kształt i wymiary zbliżone prawdopodobnie do Forum Romanum. Plac otoczony był z trzech stron (z dwóch dłuższych i południowej) dwupiętrową podwójną kolumnadą. Od północnej strony zamykała go świątynia Wenus Genetrix (Matki Uniwersalnej, od bogini tej miał wywodzić się ród fundatora).
Obecnie odsłonięte jest około 2/3 oryginalnego kompleksu, ale większość widocznych dziś pozostałości jest efektem późniejszych przebudów. Po raz pierwszy Forum Cezara zostało odrestaurowane przez Trajana na początku II stulecia, a następnie przez Dioklecjana pomiędzy końcówką III a początkiem IV wieku. Ze świątyni Wenus przetrwały trzy kolumny z fragmentem belkowania i fryzu. Po zachodniej stronie widoczne są fragmenty portyku oraz ruiny stojącego za nim budynku tabernae, który mieścił kryte budki targowe.
Forum Augusta
Historia drugiego z imperialnych forów rozpoczyna się w 42 roku p.n.e., na niedługo przed bitwą pod Filippi, gdy Oktawian złożył przysięgę Marsowi, że jeśli pomści Juliusza Cezara i pokona siły dowodzone przez Brutusa oraz Kasjusza, to wzniesie mu w podzięce okazałą świątynię.
Budowę nowego forum rozpoczęto w 27 roku p.n.e., gdy Oktawian został pierwszym rzymskim cesarzem. Stanęło ono po północno-wschodniej stronie Forum Cezara i podążało za jego układem Po obu dłuższych bokach rozciągały się dwukondygnacyjne portyki, a na wschodnim końcu stanęła obiecana wcześniej świątynia Marsa Ultora (Mściciela), której inauguracja nastąpiła dopiero w 2 roku p.n.e. Górna część bocznych portyków ozdobiona została kariatydami, czyli kopiami postaci kobiecych znanych z Erechtejononu z Akropolu w Atenach. Na środku placu stanął pomnik triumfalny Augusta powożącego kwadrygę (czterokonny wóz).
Na krańcu północnego portyku przygotowano specjalne pomieszczenie, tzw. Salę Kolosa, gdzie ustawiono monumentalny posąg przedstawiający Augusta (lub jego boskiego opiekuna Genius Augusti) o wysokości około 12 metrów. Do naszych czasów przetrwały zaledwie jego pojedyncze fragmenty, które wystawiane są dziś w muzeum Hal Trajana. Z oryginalnego pomieszczenia zachowała się za to posadzka z kolorowych marmurów oraz fragmenty dekoracji rzeźbiarskich widoczne przy północno-zachodniej ścianie ruin.
Ciekawym architektonicznie elementem Forum Augusta były eksedry, półkoliste budowle, które dobudowano po zewnętrznej stronie dłuższych portyków. Do niedawna panowało przekonanie, że wzniesiono dwie takie struktury na wysokości świątyni Marsa (po jednej z każdej ze stron), ale ostatnie badania archeologiczne wskazują na to, że początkowo mogły istnieć nawet cztery takie obiekty. W eksedrach tych obradował sąd.
Forum Augusta sąsiadowało od wschodu z gęsto zaludnioną dzielnicą zwaną Suburra. Chcąc się od niej oddzielić zbudowano istniejący do dziś mur o wysokości 33 metrów wykonany z bloków tufu wulkanicznego.
Większość widocznego obszaru forum została wydobyta na światło dzienne podczas wykopalisk w latach 2004-2007. W tym celu przekopano się wiele metrów w dół, dochodząc do oryginalnego poziomu z końca I wieku p.n.e.. Obecnie najlepiej widoczna jest podstawa świątyni Marsa Mściciela, którą zobaczymy z poziomu ulicy Via Alessandrina.
Świątynia Pokoju (Forum Wespazjana)
Kolejny z cesarskich kompleksów, znany dziś pod nazwą Świątynia Pokoju (Templus Pacis), powstał w latach 71-75. Jego fundatorem był cesarz Wespazjan, który, podobnie jak w przypadku Koloseum, posłużył się środkami zdobytymi podczas zwycięskiej kampanii w Judei. Okazała budowla stanęła w miejscu dawnego krytego targowiska (Macellum), gdzie sprzedawano produkty spożywcze, które spłonęło w wielkim pożarze w 64 roku. Świątynia Pokoju w czasach swojej świetności pełniła również funkcję ogólnodostępnej galerii sztuki, gdyż Wespazjan przeniósł do niej arcydzieła znajdujące się wcześniej w Złotym Domu (Domus Aurea) Nerona, umożliwiając ich podziwianie szerszej publiczności.
Pierwotna budowla została strawiona przez pożar w 192 roku. Odbudował ją niedługo później Septymiusz Sewer. Kompleks przetrwał w formie świątyni do 408 roku, po czym został ponownie zniszczony, tym razem w efekcie trzęsienia ziemi. Prawdopodobnie w późniejszym okresie w zachowanych budynkach mieściły się sklepy oraz zakłady rzemieślnicze.
Najbardziej znanym elementem wystroju Świątyni Pokoju była zamówiona przez Septymiusza Sewera i wykonana w latach 205-208 marmurowa mapa Rzymu znana była pod nazwą Forma Orbis Romae. Powstała ona w skali około 1 do 260 i miała wymiary zbliżone do 18 x 13 m. Składało się na nią 150 marmurowych płyt, na których wygrawerowano wszystkie ulice, budynki publiczne (wraz z nazwami), kolumny i domy.
Po upadku cesarstwa mapa zniknęła. Prawdopodobnie zaczęło się od kradzieży metalowych zacisków, które podtrzymywały marmurowe płyty, a te spadły i roztrzaskały się o ziemię. Następnie największe kawałki marmurów zabrano i przetopiono na wapno. Na szczęście w czasach nowożytnych odnaleziono liczne zachowane fragmenty (łącznie przetrwało około 10% całości) i po jakimś czasie złączono je razem, co ugruntowało naszą dzisiejszą wiedzę o wyglądzie miasta w okresie cesarstwa.
Warto w tym miejscu wspomnieć, że ściana, na której wisiała słynna mapa, przetrwała do naszych czasów. W VI wieku rozpoczęto budowę bazyliki świętych Kosmy i Damiana (wł. Basilica dei Santi Cosma e Damiano), do której włączono część zabudowań starożytnego kompleksu. Starożytna ceglana ściana widoczna jest od strony ulicy Via in Miranda (po lewej stronie portalu wejściowego). Tuż obok, po południowej stronie Via dei Fori Imperiali, zobaczymy ruiny z fragmentem kolumnady należącej do oryginalnego wespazjańskiego kompleksu.
W niektórych późniejszych antycznych źródłach Świątynia Pokoju zwana była także Forum Pokoju (Forum Pacis), a dziś często możemy spotkać się z nazwą Forum Wespazjana.
Forum Nerwy
Czwarte z forów cesarskich wzniesiono z fundacji cesarza Domicjana, ale otrzymało ono imię jego następcy, Nerwy, gdyż to pod jego rządami zostało zainaugurowane w 97 roku. Wciśnięto je w wąski i jednocześnie podłużny pas rozciągający się pomiędzy Forum Augusta, Forum Cezara oraz Świątynię Pokoju, dokładnie w miejscu, gdzie przebiegała jedna z głównych arterii Rzymu (Argiletum) łącząca Forum Romanum ze wspomnianą już wcześniej dzielnicą Suburra.
Forum Nerwy pełniło więc funkcję węzła komunikacyjnego i umożliwiało poruszanie się pomiędzy pozostałymi forami cesarskimi, forum republikańskim oraz Suburrą. Właśnie dlatego czasami określano je przydomkiem Transitorium (pol. przejściowe).
We wschodnim krańcu placu stała świątynia dedykowana Minewrze, ulubionej bogini cesarza Domicjana. Budowla ta była jednak dość skromna w rozmiarze, gdyż musiała zmieścić się obok zewnętrznego przebiegu eksedry należącej do Forum Augusta. Jej fasada ozdobiona była sześcioma korynckimi kolumnami. Aż trudno uwierzyć, że budowla ta jeszcze na początku XVII stulecia znajdowała się w stosunkowo dobrym stanie. Dopiero w 1609 roku, decyzją papieża Pawła V, ostatecznie ją rozebrano, pozyskując w ten sposób materiał do budowy fontanny Acqua Paola na wzgórzu Janikulum.
Z powodu zbyt małej szerokości placu projektujący go architekci musieli zrezygnować ze wzniesienia portyków przy dłuższych bokach. Zastąpiono je pseudoportykiem w formie muru z lekko wysuniętymi do przodu kolumnami. Przez mur oraz nad kolumnami przechodziło pokryte reliefami belkowanie. Nad kolumnadą górowała wysoka attyka z panelami ozdobionymi płaskorzeźbami przedstawiającymi personifikacje rzymskich prowincji oraz ludów. Postacie te wyglądały dokładnie tak, jak wyobrażali je sobie Rzymianie, czyli czasami wręcz prześmiewczo, i występowały również w dekoracjach innych for.
Do naszych czasów przetrwał zaledwie niewielki fragment bocznego pseudoportyku składający się z dwóch kolumn, fragment fryzu oraz jednego panelu. Zespół ten nosi przydomek Colonnace, co moglibyśmy przetłumaczyć jako te brzydkie kolumny, i od momentu zbudowania aż do dziś znajduje się cały czas na widoku. Zachowany fragment fryzu przedstawia mit o Arachne, mitologicznej mistrzyni tkactwa, która rzuciła wyzwanie Minewrze i za karę została zamieniona w pająka. Postać na panelu była z kolei w starszych źródłach przedstawiana jako sama Minewra, ale dzisiejszy stan wiedzy pozwala na przypuszczenie, że jest to raczej personifikacja jednego z ludów Dalmacji lub któregoś z plemion zamieszkujących tereny nad Dunajem.
Ruiny Forum Nerwy sąsiadują z Forum Augusta i zobaczymy je na samym początku ulicy Via Alessandrina.
Forum Trajana
Ostatnie z forów zostało zainaugurowane w 112 roku i było największym oraz najbardziej okazałym z cesarskich kompleksów. Jego fundatorem był cesarz Trajan, który na realizację projektu przeznaczył znaczną część łupów wojennych przywiezionych ze swojej zwycięskiej kampanii w Dacji (obszar dzisiejszej Rumunii).
Misję zaprojektowania całego założenia otrzymał architekt Apollodoros z Damaszku, który zasłużył się wzniesieniem tzw. Mostu Trajana, czyli drewnianej struktury przerzuconej przez Dunaj, która umożliwiła wojskom rzymskim przedostanie się na drugą stronę rzeki. Pierwszym wyzwaniem okazał się brak odpowiedniej ilości miejsca. Poradzono sobie z tym wycinając fragmenty dwóch słynnych rzymskich wzgórz, Kapitolu i Kwirynału, oraz wyrównując poziom gruntu. Co ciekawe, możliwe, że zalążki tych prac wykonano już w czasach panowania Domicjana (lata 81-96). Następnie można było zabrać się za budowę wspaniałego zespołu architektoniczno-urbanistycznego.
Forum Trajana możemy podzielić na trzy obszary. W najbardziej wysuniętej na północny-zachód części stanęła zachowana do dziś Kolumna Trajana, którą opasała najdłuższa na świecie spiralna płaskorzeźba o długości niemal 200 m. Dzieło to należy do najwcześniejszych przykładów propagandy w sztuce i przedstawia losy zwycięskiej kampanii cesarza. W sumie uwieczniono na niej 2600 postaci, a sam Trajan pojawia się blisko 100 razy! Po śmierci władcy urna z jego prochami spoczęła w pomieszczeniu wewnątrz cokołu kolumny, ale nie przetrwała ona do naszych czasów. Monument flankowały niezachowane do dziś dwa gmachy biblioteczne.
W środkowej części kompleksu znajdowała się okazała Bazylika Ulpia, której nazwa wywodzi się od rodowego nazwiska cesarza (Marcus Ulpius Traianus). Gmach ten służył prawdopodobnie do przeprowadzania czynności sądowych oraz administracyjnych. Wnętrze budynku podzielone było na kilka naw rozdzielonych od siebie lasem kolumn, z których część udało się ustawić na nowo.
Ostatnią częścią kompleksu było samo rozległe i otoczone portykami forum. Po zachodniej i wschodniej stronie placu wzniesiono eksedry podobne do tych z Forum Augusta. Po południowej stronie odsłonięto mierzący około 12-13 m pomnik konny z brązu przedstawiający Trajana, a za nim stał niewielki budynek, przypuszczalnie świątynia.
Bezpośrednio za północną eksedrą stał dopasowany do jej kształtu hemicykl z wychodzącymi w stronę forum straganami należącymi do kompleksu nazywanego dziś Halami Trajana. Hale Trajana powstały w trakcie budowy forum i przetrwały do naszych czasów w dobrym stanie. Dziś mieści się w nich muzeum, podczas zwiedzania którego będziemy mogli wyjść na poziom samego forum.
Dalsze dzieje
Fora pełniły swoją pierwotną funkcję do czasu upadku cesarstwa zachodniorzymskiego, co nastąpiło pod koniec V wieku. Przez kolejnych kilka stuleciu obszar ten pozostawał w większości niezagospodarowany, a na ruinach antycznych placów powstały ogrody (ewentualnie pastwiska, na których wypasano zwierzęta). Po jakimś czasie zaczęły pojawiać się też kościoły oraz klasztory - działo się to głównie w X i XI wieku, choć pierwsze chrześcijańskie obiekty sakralne mogły istnieć znacznie wcześniej. W podobnym czasie zaczęły pojawiać się też ufortyfikowane, a czasem nawet imponujące swoim rozmiarem rezydencje.
Niestety, okres wczesnego średniowiecza cechował się tym, że ówcześni mieszkańcy Wiecznego Miasta traktowali antyczne pozostałości jak darmowe źródło budulca, i kamień po kamieniu (czy raczej marmur po marmurze) rozbierali pozostawione przez pogan dziedzictwo. Przez większość wieków średnich na wszystkich forach (w tym na Forum Romanum) działały rozgrzane do czerwoności piece, które przetapiały obrobione przez starożytnych mistrzów rzemieślniczych marmury na... wapno.
Około XIII wieku cały teren dawnych for cesarskich wyglądał już jak typowy średniowieczny kwartał z wąskimi uliczkami, wieżami mieszkalnymi oraz kilkupiętrowymi budynkami stojącymi jeden obok drugiego. W tym czasie zapewne niewielu już mieszkańców zdawało sobie sprawę, że dawniej pod ich stopami rozciągało się centrum publiczne starożytnego imperium. O dawnej historii tego miejsca przypominała przede wszystkim wspaniała kolumna Trajana, na szczycie której w późniejszym czasie umieszczono posąg św. Piotra.
Pod koniec XVI wieku władze Rzymu podjęły decyzję o ambitnej przebudowaniu całej okolicy. W tym czasie wytyczono nowe ulice, wzniesiono nowe budynki oraz wyremontowano średniowieczne domostwa. W efekcie powstała nowa dzielnica Alessandrino. Nazwano ją przydomkiem kardynała Michelle Bonelliego, który urodził się niedaleko miasta Alessandria w Piemoncie i był bratankiem papieża Piusa V, a jednocześnie także wielkim przeorem zakonu maltańskiego w Rzymie, do którego należało prawo do tych terenów. To właśnie w tym okresie powstała ulica Via Alessandrina, z poziomu której możemy dziś podziwiać wykopaliska.
Aż do początków XX wieku teren dawnych for cesarskich należał do najgęściej zabudowanych obszarów w Rzymie. Na stosunkowo niewielkim obszarze w budynkach wzniesionych w średniowieczu lub już w epoce renesansu mieszkało przynajmniej kilkaset rodzin.
Via dei Fori Imperiali i wielka przebudowa centrum Rzymu
Pod koniec XIX wieku powstały pierwsze plany budowy drogi łączącej Plac Wenecki z Koloseum. Zbiegło się to z rozpoczęciem systematycznych prac archeologicznych, podczas których usuwano pojedyncze budynki odsłaniając pozostałości zabudowy starożytnych forów. Pierwsze oficjalne wykopaliska zorganizowała w latach 1812-1814 administracja napoleońska, która chciała zbadać Bazylikę Ulpia.
Na zmianę charakteru tej części miasta trzeba było jednak poczekać do lat trzydziestych następnego stulecia. W 1931 roku faszystowski rząd Mussoliniego ogłosił plany przebudowy centrum Rzymu. Jednym z najważniejszych projektów miała być budowa okazałej alei triumfalnej o długości 700 metrów i szerokości 30 metrów. Główną ideą było ogołocenie całego obszaru ze wszystkich średniowiecznych oraz późniejszych zabudowań. Z powierzchni ziemi zniknęły więc nie tylko zwykłe domy, ale też okazałe pałace, kościoły czy klasztory.
Następnie zasypano niemałą część odsłoniętych zaledwie chwilę wcześniej cesarskich for, żeby przeprowadzić nad nimi drogę nazwaną później Via dei Fori Imperiali, która została główną ulicą defiladową Wiecznego Miasta. Pozostałe widoczne starożytne ruiny miały stanowić dla niej wyłącznie tło i przypominać o imperialnej historii miasta. Sam Mussolini uważał się zresztą za kolejne wcielenie Oktawiana Augusta, pierwszego rzymskiego cesarza, a innym z przeprowadzonych przez niego projektów była transformacja okolicy wokół Mauzoleum Augusta.
W trakcie prac budowlanych archeologia zeszła niestety na dalszy plan. Co jakiś czas natrafiano na starożytne artefakty, ale nie były one potem ewidencjonowane, więc nie wiadomo dokładnie, w którym miejscu zostały odnalezione. Podczas budowy nowej drogi bezpowrotnie utracono również wiele pozostałości architektonicznych.
Dopiero w ostatnich dekadach przeprowadzono szereg wykopalisk, w trakcie których udało się odnaleźć wiele bezcennych obiektów przybliżającym nam wygląd oryginalnych forów. Wiele z nich zobaczymy w muzeum Hal Trajana (Mercati di Traiano Museo dei Fori Imperiali), gdzie zostały one przypisane do konkretnych for cesarskich i opisane.
Zwiedzanie for cesarskich
Obecnie fora cesarskie poprzecinane są na kilka fragmentów przez dwie ulice: Via dei Fori Imperiali oraz Via Alessandrina - i to właśnie z poziomu obu z nich, a zwłaszcza tej drugiej, możemy je obejrzeć.
Niestety, tylko niektóre fragmenty samych wykopalisk zostały udostępnione zwiedzającym. Jeśli chcielibyśmy przejść się po starożytnym poziomie mamy dwie możliwości.
Od jakiegoś czasu po zakupie biletu do Forum Romanum możemy podejść do Forum Cezara, a następnie przejść podziemnym przejściem pod ulicą Via dei Fori Imperiali i wyjść na leżący po południowej stronie Via Alessandrina fragment Forum Trajana. W trakcie przejścia podziemiami ulicy Via dei Fori Imperiali zobaczymy piwnice średniowiecznych domów, które wzniesiono na terenie ostatniego ze zbudowanych forów.
Alternatywą jest wybranie się do muzeum Hal Trajana (Mercati di Traiano Museo dei Fori Imperiali), które skupia się na historii wszystkich for cesarskich. Podczas zwiedzania możemy przespacerować się po fragmencie Forum Trajana położonym po północnej stronie Via Alessandrina. Przy okazji będziemy mogli obejrzeć okolicę z innej perspektywy korzystając z jednego z punktów widokowych.
