Forum Boarium: zwiedzanie najstarszego placu targowego w Rzymie

Myśląc o rzymskim forum najczęściej na myśl przychodzi nam legendarne Forum Romanum. W starożytnym Rzymie istniało jednak więcej placów wykorzystywanych jako targowiska lub centra publiczne, a najstarszym z nich było Forum Boarium, na którym odbywał się targ bydlęcy. Nie przetrwało ono w całości do naszych czasów, ale w bardzo dobrym stanie zachowały się niektóre z otaczających je zabytków.

Co ciekawe, wielu turystów trafia na Forum Boarium całkowicie nieświadomie, gdyż to właśnie tu znajduje się jedna z najbardziej obleganych rzymskich atrakcji, czyli słynne Usta Prawdy.

Historia Forum Boarium

Forum Boarium należało do najważniejszych punktów na mapie starożytnego Rzymu i mogło powstać już około VI stulecia p.n.e. Rozciągało się ono pomiędzy najstarszym rzymskim portem rzecznym (Portus Tiberinus) a Palatynem, Kapitolem i Awentynem. Sprzedawano na nim wszelkiego rodzaju bydło. Od północy graniczyło z nim znacznie skromniejsze Forum Holitorium, które wykorzystywano jako targowisko owocowo-warzywne.

Na Forum Boarium zorganizowano pierwsze w historii Rzymu walki gladiatorów. W 264 roku p.n.e. naprzeciwko siebie stanęły trzy pary wojowników mających stoczyć pomiędzy sobą potyczkę na śmierć i życie. Około 53 roku p.n.e. w tej okolicy wzniesiono pierwszy amfiteatr w mieście, ale nie pozostał dziś po nim już żaden ślad.

Po upadku cesarstwa niektóre z antycznych obiektów przekształcono w kościoły katolickie lub wykorzystano do innych celów świeckich, dzięki czemu przetrwały do naszych czasów w naprawdę dobrym stanie. W latach trzydziestych poprzedniego stulecia z części zabytków usunięto późniejsze dodatki, przywracając im oryginalną formę.

ZDJĘCIA: Fontanna Trytonów - Forum Boarium w Rzymie

Kult Herkulesa i coroczne ofiary z byków

Forum Boarium stanowiło też centrum praktykowania kultu Heraklesa (w mitologii rzymskiej nazywanego Herkulesem). Słynny heros miał zatrzymać się na noc w tej okolicy w trakcie swojej podróży do domu po zakończeniu ósmej z dwunastu prac, czyli zdobyciu bydła należącego do Geriona. Gdy Herkules zasnął, prowadzone przez niego bydło padło łupem grasującego w okolicy olbrzyma Kakusa, który mieszkał w grocie na Awentynie.

Okradziony heros odnalazł i zgładził złodzieja. Zwycięstwo to uczczono złożeniem części z odzyskanych byków w ofierze. Rytuał ten praktykowano przez wiele stuleci - początkowo zajmowały się nim dwa prywatne rody, a w IV wieku p.n.e. stał się on częścią oficjalnej religii państwowej. W obrzędach nie mogły uczestniczyć jednak kobiety.

Na terenie Forum Boarium istniały trzy lub cztery świątynie poświęcone herosowi, a także kilka mniejszych ołtarzy oraz jeden monumentalny, tzw. wielki ołtarz Herkulesa Niezwyciężonego (Ara Maxima Herculi), na którym corocznie składano ofiary ze zwierząt. Krwawy rytuał zakończono decyzją Konstantyna Wielkiego w IV wieku.

Zabytki Forum Boarium

Świątynia Herkulesa (wł. Tempio di Ercole Vincitore)

Ta dobrze zachowana świątynia dedykowana była prawdopodobnie Herkulesowi Holivariusowi, opiekunowi handlarzy i producentów oliwy, choć w niektórych źródłach nazywa się ją po prostu okrągłą świątynią.

Budowla pochodzi prawdopodobnie z końcówki II lub początku I stulecia p.n.e. Wzniesiono ją na planie okręgu o średnicy niecałych 15 m, otoczonego kolumnadą składającą się z dwudziestu korynckich kolumn. Wykonano ją z greckiego marmuru pentelickiego (tego samego, z którego korzystano w czasach Peryklesa przy przebudowie Akropolu ateńskiego), prawdopodobnie pod nadzorem pochodzącego z Grecji architekta. Około I wieku część oryginalnej kolumnady uległa zniszczeniu i połowę kolumn zastąpiono nowymi, wykonanymi z białego włoskiego marmuru karraryjskiego.

Co ciekawe, jeszcze całkiem niedawno była ona określana Świątynią Westy. Do początku XIX wieku zakładano, że okrągły przybytek powstał ku czci tej samej bogini, co podobna kształtem budowla przy Forum Romanum. Dopiero za rządów napoleońskiego prefekta Rzymu, Camille'a de Tournon-Simiane'a, przyjrzano się jej bliżej. W tym celu usunięto wszystkie średniowieczne dodatki oraz obniżono poziom gruntu wokół świątyni, co pozwoliło na wydobycie antycznego podium. To właśnie wtedy udało się dokładniej zidentyfikować oryginalne przeznaczenie zabytku.

Świątynia po nastaniu rządów chrześcijańskich została przekształcona w kościół katolicki. Nie ma jednak pewności kiedy do tego doszło. Najstarsze wzmianki o istniejącym w niej kościele św. Szczepana pochodzą dopiero z XII wieku. W okresie średniowiecza dokonano jednej zauważalnej przebudowy świątyni podczas której pierwotną kopułę zastąpiono charakterystycznym daszkiem.

Świątynia Portunusa (wł. Tempio di Portuno)

Ten wzniesiony w stylu jońskim zabytek należy do najlepiej zachowanych starożytnych świątyń w całym Rzymie. Obecna budowla pochodzi z około 80 roku p.n.e., ale zastąpiła ona wcześniejszą strukturę datowaną na III lub IV stulecie p.n.e.. Niestety, do naszych czasów nie przetrwały wspaniale rzeźbione stiuki ozdabiające w przeszłości jej fasadę, które dziś znane są wyłącznie ze szkiców wykonanych przez artystów epoki renesansu.

Świątynia Portunusa zachowała się w tak dobrym stanie przede wszystkim dlatego, że już w IX wieku przekształcono ją w kościół pod wezwaniem św. Marii Egipcjanki (Santa Maria Egiziaca). W XVI stuleciu prawo własności do obiektu przejeli armeńscy mnisi, ale na szczęście nie wprowadzili oni żadnych większych zmian do oryginalnej antycznej struktury.

Świątynia stała na obszarze dawnego portu rzecznego i poświęcona była Portunusowi, opiekunowi portów i żeglarzy, choć dawniej błędnie przypisywano ją Fortunie Virilis.

Ustawa Prawdy i krypta wydrążona w tajemniczym podium

Pośród wielu symboli Wiecznego Miasta do najpopularniejszych należy antyczny medalion zwany Ustami Prawdy (wł. Bocca della Verità). Przedstawia on starca z brodą, prawdopodobnie opiekuna mórz Okeanosa, i prawdopodobnie służył jako pokrywa odpływowa w jednej z okolicznych świątyń (możliwe, że we wspomnianej wcześniej świątyni Herkulesa).

Zabytek wszedł do popkultury dzięki legendzie, jakoby w odległej przeszłości służył jako krwawy wykrywacz kłamstw. Testowana osoba miała wkładać dłoń w usta medalionu, a ten w przypadku kłamstwa ją ucinał. Współcześnie medalion wystawiany jest w odgrodzonym przedsionku bazyliki Santa Maria in Cosmedin i każdego dnia ustawia się przed nim kolejka chętnych do wykonania pamiątkowego zdjęcia z dłonią włożoną w usta starca. Więcej o medalionie przeczytacie w naszym artykule Usta Prawdy w Rzymie - gdzie można je zobaczyć?

Będąc w okolicy warto zajrzeć też na chwilę do samej bazyliki. Gmach kościoła wzniesiono z wykorzystaniem istniejącej w tym miejscu starożytnej arkadowej struktury. Co jednak nie mniej ciekawe, pod głównym ołtarzem świątyni rozciąga się monumentalna platforma z tufu wulkanicznego. Część badaczy jest przekonana, że dawniej stanowiła ona podstawę słynnego Wielkiego Ołtarza Herkulesa. W okresie średniowiecza wydrążono w niej kryptę, do której możemy zajrzeć za co łaska.

Podczas zwiedzania świątyni warto też zwrócić uwagę na charakterystyczną posadzkę ozdobioną w stylu zwanym kosmateska. Nazwa ta wywodzi się od imienia Kosma (Cosmati) i nawiązuje do grupy kamieniarzy, którzy w XII i XIII wieku wykonali podobnie podłogi w wielu kościołach Wiecznego Miasta oraz Lacjum.

Innymi wartymi uwagi obiektami przechowywanymi w świątyni są: relikwiarz czaszki św. Walentego, rzekomo należący do patrona zakochanych, oraz przechowywany na zakrystii fragment mozaiki będący częścią wystroju wczesnochrześcijańskiej bazyliki św. Piotra.

Łuk Janusa

W północno-wschodnim krańcu dawnego Forum Boarium odnajdziemy jeszcze dwie starożytne struktury, które są często omijane przez turystów. Dosłownie kilka kroków od bazyliki Santa Maria in Cosmedin wznosi się Łuk Janusa (wł. Arco di Giano), który wybudowano prawdopodobnie w czasach Konstantyna Wielkiego na początku IV wieku (możliwe, że zastąpił istniejącą wcześniej podobną strukturę).

Jest to jedyny zachowany łuk czteroarkadowy w Rzymie. Nie ma pewności jakie było jego oryginalne przeznaczenie, ale na pewno w czasach późniejszych służył jako schronienie przed deszczem. Nic nie wskazuje tez na to, żeby miał to być łuk triumfalny.

Budowla ma 12 m szerokości i 16 m wysokości. Każda z arkad łuku odpowiadała jednej z odchodzących od niego ulic. Filary pokryte są białym marmurem, a każdy z nich posiada sześć nisz, przed którymi stały wolnostojące kolumny (zrabowane na przestrzeni wieków).

Brama Srebrników (wł. Arco degli Argentari)

Obchodząc Łuk Janusa ulicą Via del Velabro dojdziemy do Bramy Srebrników (wł. Arco degli Argentari), która przylega dziś do kościoła św. Jerzego na Velabrum (wł. San Giorgio in Velabro).

Budowla w przeszłości pełniła prawdopodobnie funkcję bramy wejściowej na Forum Boarium. Dziś budowla nie wydaje się nazbyt monumentalna, ale w czasach swojej świetności jej wysokość dochodziła do blisko 7 m. Górna część ścian została gęsto pokryta pięknymi ornamentami oraz reliefami, z których część przetrwała do naszych czasów. Pierwotnie całość wsparta była na nieozdobionych i znacznie wyższych od dorosłego człowieka kolumnach z trawertynu. Rozwiązanie to miało prawdopodobnie na celu ochronę zabytku przed rogami i kopytami sprzedawanego na rynku bydła. Dziś widoczny jest tylko niewielki fragment tej surowej podstawy.

Inskrypcją na architrawie informuje, że budowlę ufundowali w 204 roku złotnicy (bankierzy) oraz sprzedawcy bydła. Zadedykowano ją panującemu w tamtym czasie cesarzowi Septymiuszowi Sewerowi. Płaskorzeźby umieszczone na zabytku przedstawiają sceny z życia cesarza, jego żony oraz synów. Po dojściu do władzy Karakali (syna Septymiusza Sewera) usunięto nawiązania do tych przedstawicieli rodu, którzy zostali przez niego zamordowani (m.in. brat Geta oraz żona Fulvia Plautilla).

Po lewej stronie inskrypcji umieszczono postać Herkulesa symbolizującego Forum Boarium i rynek bydła. W jednej ręce trzyma on maczugę, a w drugiej skórę zerwaną z lwa nemejskiego (więcej o micie tym przeczytacie w naszym artykule: Nemea: zwiedzanie starożytnego sanktuarium oraz stadionu).

Mimo że Brama Srebrników jako konstrukcja nie przetrwała w najlepszym stanie, to zachowane na niej płaskorzeźby oraz zdobienia pozwalają wyobrazić sobie sztukę Rzymu tamtego okresu.

ZDJĘCIA: 1. Brama Srebrników w Rzymie [źródło: commons.wikimedia.org; licencja: CC BY-SA 4.0 / autor: Diletta Menghinello]; 2. Brama Srebrników w Rzymie [źródło: commons.wikimedia.org; licencja: CC BY-SA 4.0 / autor: Diletta Menghinello].

Fontanna Trytonów

Nieopodal świątyni Herkulesa, na placu naprzeciwko kościoła Santa Maria in Cosmedin, stoi barokowa fontanna z początków XVIII wieku nawiązująca stylem do dzieł Berniniego. Wyszła ona spod dłuta Francesco Morattiego, a za jej projekt odpowiadał Carlo Francesco Bizzaccheri.

Wodotrysk ten został ufundowany przez papieża Klemensa XI i zasilany jest wodą z nowożytnego akweduktu Acqua Felice.

Casa dei Crescenzi

Naprzeciwko świątyni Portunusa, po przeciwnej stronie ulicy Via di Ponte Rotto, stoi łatwy do przeoczenia budynek Casa dei Crescenzi, będący jednym z nielicznych zachowanych w oryginalnym stanie średniowiecznych domów w całym Rzymie.

Ufundował go na początku XII stulecia arystokrata Niccolò de Crescenzi, przedstawiciel jednego z najznamienitszych rodów ówczesnego Rzym, o czym przypomina inskrypcja umieszczona nad wejściem, informującą dodatkowo, że Niccolò był synem Mikołaja oraz Teodory.

Do ozdobienia fasady rezydencji wykorzystano antyczne marmury zabrane z Forum Boarium. W czasach swojej świetności budynek miał formę wieży mieszkalnej, która przy okazji ochraniała sąsiedni Most Emiliusza. Niestety, jego górna część zawaliła się na początku XIII stulecia i nie przetrwała do naszych czasów.

Co ciekawe, w trakcie średniowiecznych nabożeństw Drogi Krzyżowej (Via Crucis) Casa dei Crescenzi wykorzystywana była jako Dom Piłata.

Pozostałości Mostu Emiliusza

Odchodząc od Forum Boarium do brzegu Tybru zobaczymy zarośnięty i stojący samotnie w wodzie łuk Mostu Emiliusza (łac. Pons Aemilius), najstarszej z rzymskich przepraw, który nazywany jest obecnie Mostem Rotto (wł. Ponte Rotto), co możemy przetłumaczyć jako zarwany most. Żeby przyjrzeć mu się lepiej najlepiej stanąć na sąsiadującym z nim moście Palatino.

Budowę przeprawy rozpoczęto w pierwszej ćwierci II stulecia p.n.e., ale została ona zakończona dopiero kilka dekad później. Most istniał do końca XVI wieku, kiedy to został zniszczony przez jedną z powodzi i zaniechano jego odbudowy.

Ujście Cloaca Maxima

Cloaca Maxima (dosłownie wielki ściek) była głównym kanałem ściekowym antycznego Rzymu. Historia tej imponującej jak na swoje czasy konstrukcji sięga jeszcze okresu królewskiego (jej budowę mógł zlecić król Tarkwiniusz Stary) lub samych początków republiki.

Kanał wydrążono w celu osuszenia podmokłej doliny, gdzie powstało później słynne Forum Romanum. Początkowo ściek na całym swoim przebiegu był odkryty, a pod ziemią znalazł się dopiero w pierwszych dekadach II wieku p.n.e.

Cloaca Maxina przechodziła zarówno pod Forum Romanum, jak i Forum Boarium. Zachowane (i funkcjonujące) do dziś ujście znajduje się dosłownie kilka kroków za "okrągłą świątynią" i możemy zobaczyć je kawałek na południe od mostu Palatino (Ponte Palatino).