Judería de Córdoba: zwiedzanie dzielnicy żydowskiej w Kordobie

Judería de Córdoba, czyli dzielnica żydowska w Kordobie, należy do najbardziej urokliwych zakątków tego andaluzyjskiego miasta. Rozciąga się ona na północny-zachód od Wielkiego Meczetu i wchodzi w skład historycznego starego miasta, które od 1994 roku znajduje się na liście światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO.

La Judería w Kordobie charakteryzuje się unikatowym układem wąskich i krętych uliczek oraz kilkoma wartymi uwagi zabytkami, do których należy jedna z trzech zachowanych średniowiecznych synagog na terenie Hiszpanii.

Judería de Córdoba: zabytki, atrakcje, ciekawe miejsca. Co warto zobaczyć?

Synagoga w Kordobie

Na terenie dzielnicy żydowskiej uchowała się średniowieczna synagoga - jedyna w Andaluzji i jedna z zaledwie trzech zachowanych w całej Hiszpanii (dwie pozostałe, znacznie bardziej okazałe, znajdują się w Toledo). Budowla ta nie wyróżnia się swoim rozmiarem, co daje podstawy do wniosku, że mogła być prywatnym miejscem modlitwy i należeć do którejś z bogatszych rodzin. Część parterowa kompleksu składa się z dziedzińca, przedsionka oraz głównej sali modlitewnej dla mężczyzn. Nad przedsionkiem znajduje się galeria dla kobiet (babiniec), z której trzy łuki wychodzą w stronę głównej sali.

Synagoga w Kordobie powstała w 1315 roku (czyli 5075 roku kalendarza żydowskiego). Wznieśli ją budowniczy biegli w stylu Mudéjar, którzy wzorowali się na zdobnictwie spotykanym w rządzonym przez Nasrydów Emiracie Grenady. Ozdobione przez nich wnętrze głównej sali modlitewnej na myśl przywodzi pomieszczenia pałacowe z Alhambry, a najważniejszym świadectwem pierwotnego przeznaczenia budowli są inskrypcje w języku hebrajskim pochodzące w większości z Księgi Psalmów.

W 1492 roku społeczność żydowska musiała opuścić miasto, a synagoga została przekształcona w kaplicę i była wykorzystywana przez jeden ze szpitali. Aż do końca XIX wieku zdobienia synagogi były ukryte - przypadkowo natrafił na nie ksiądz Mariano Párraga w 1884 roku, a rok później zabytek otrzymał status pomnika historii.

Obecnie synagoga jest udostępnia do zwiedzania (obywatele Unii Europejskiej wchodzą za darmo [stan na styczeń 2022 roku]). Nie należy ona co prawda do zbyt monumentalnych, ale zdecydowanie warto do niej zajrzeć. Odnajdziemy ją przy ulicy Calle Judíos (pol. ulicy Żydów). Będąc na dziedzińcu warto zwrócić uwagę na niewielki budynek powstały najpewniej w tym samym czasie co synagoga, który był wykorzystywany przez strażnika.

Casa de Sefarad: muzeum żydowskie w Kordobie

Naprzeciwko synagogi odnajdziemy muzeum skupione na życiu i losach Sefardyjczyków (hiszpańskich wyznawców judaizmu). Utworzono je w zabytkom budynku o niskim o drewnianym suficie, gdzie przygotowano najróżniejsze wystawy, m.in.: o codziennym życiu, żydowskich świętach czy trudnych losach hiszpańskich Żydów po wprowadzeniu Inkwizycji. Muzeum, choć niewielkie, może wciągnąć nas na ponad godzinę (jeśli jednak temat judaizmu nie jest nam obcy, to duża część informacji może być dla nas wtórna).

Pomnik Majmonidesa

Kilka kroków od synagogi, na niewielkim placu Plaza de Tiberíades, stoi pomnik najważniejszego przedstawiciela społeczności żydowskiej Kordoby - urodzonego w tym mieście filozofa Majmonidesa, autora Trzynastu zasad wiary. Majmonides, który całymi garściami czerpał inspiracje z dorobku Arystotelesa, zajmował się wieloma dziedzinami nauki, ale największe sukcesy odnosił jako teolog, filozof oraz medyk.

Po nastaniu fanatycznych Almohadów i rozpoczęciu prześladowań innowierców musiał wraz z rodziną opuścić rodzinne miasto. Przeniósł się do Egiptu, gdzie został nadwornym lekarzem Saladyna, władcy, który odbił Jerozolimę z rąk krzyżowców.

Capilla Mudéjar de San Bartolomé - ukryty skarb Kordoby

Pomysł budowy kościoła parafialnego na terenie dzielnicy żydowskiej pojawił się niedługo po pogromach z 1391 roku, kiedy wielu dotychczasowych mieszkańców zginęło lub opuściło swoje domostwa. Miał on służyć społeczności chrześcijańskiej - zarówno przesiedleńcom, jak i skonwertowanym dotychczasowym mieszkańcom. Budowę rozpoczęto od wzniesienia niewielkiej kaplicy pogrzebowej, po czym projekt przerwano i nigdy nie dokończono. W XVIII wieku kaplicę przyłączono do nowo budowanego kompleksu szpitalnego kardynała Salazara (hiszp. Hospital del Cardenal Salazar).

Współcześnie ta niewielka i pięknie zdobiona kaplica należy do ukrytych skarbów Kordoby. Jej wnętrze jest jednym z najważniejszych przykładów stylu Mudejar (w tym przypadku łączącego arabskie zdobnictwo z lokalnym gotykiem) w mieście. Kaplica św. Bartłomieja udostępniona jest do zwiedzania, ale wymagany jest zakup biletu wstępu.

Hospital del Cardenal Salazar - dawny barokowy szpital

Nieco nowszym zabytkiem jest dawny barokowy kompleks szpitalny kardynała Salazara (hiszp. Hospital del Cardenal Salazar), w którym dziś mieści się wydział filozofii lokalnego uniwersytetu. Budowla charakteryzuje się planem zbliżonym do kwadratu, urokliwym wewnętrznym dziedzińcem z fontanną pośrodku oraz nieco zaniedbanym portalem głównym.

Brama Almodóvar (Puerta de Almodóvar)

W murze otaczającym dzielnicę żydowską przetrwała oryginalna z bram, której historia sięga VIII wieku i początków panowania arabskiego (choć jej obecny wygląd jest efektem XIV-wiecznej przebudowy już z czasów chrześcijańskich).

Brama ta była punktem wjazdowym do dzielnicy żydowskiej i przekraczając ją możemy poczuć się tak samo jak średniowieczni mieszkańcy. Przed bramą stoi pomnik Seneki Młodszego, antycznego filozofa urodzonego w Kordobie.

Casa Andalusí

Casa Andalusí to kolejna atrakcja położona w bliskim sąsiedztwie synagogi. Jest to pochodzący z XII wieku budynek, we wnętrzu którego utworzono niewielkie muzeum nawiązujące do czasów arabskiej Kordoby. Wśród eksponatów na uwagę zasługują odtworzone ornamenty oraz modele maszyn do produkcji papieru (w czasach kalifatu Kordoba mogła pochwalić się bibliotekami posiadającymi liczne księgozbiory).

Patio del Zoco - kolejny z sekretów La Judería

Ten urokliwy dziedziniec, którego nazwa wywodzi się od arabskiego określenia na targowisko, swoim wyglądem nawiązuje do mauretańskiego dziedzictwa Hiszpanii. Patio del Zoco jest ogólnodostępny, a w otaczających go pomieszczeniach swoje wyroby oferują lokalni rzemieślnicy (w ramach Zoco Municipal de la Artesanía).

Mur przy Calle Cairuán oraz pomnik Awerroesa

Wzdłuż Calle Cairuán ciągnie się okazały odcinek fortyfikacji z czasów arabskich, które wzniesiono na bazie murów pozostawionych przez antycznych Rzymian. W okresie mauretańskim chroniły one Medinę (główne miasto arabskiej Kordoby), a w po rekonkwiście zamykały obszar zamieszkiwany przez społeczność żydowską.

Niedaleko południowego krańca Calle Cairuán stoi pomnik siedzącego Awerroesa, arabskiego uczonego, którego komentarze na temat dzieł Arystotelesa inspirowały wielkich chrześcijańskich myślicieli, w tym św. Tomasza z Akwinu. Ostatecznie Awerroes podzielił los Majmonidesa i został wygnany przez ortodoksyjnych Almodohadów. Była to kara za jego zbyt „nieprawomyślne" poglądy.

Mur obronny oraz pomnik dziadka i wnuka dekorujących patio

Odchodząc dalej na południowy-zachód od opisywanych przez nas wcześniej miejsc natrafimy na dwie interesujące atrakcje:

• fragment muru obronnego przy Calle Martín de Roa, przy którym przeprowadzono drewnianą kładkę,
• pomnik dziadka i wnuka (hiszp. Escultura del abuelo y el niño), który w niezwykle realistyczny sposób przedstawia rodzinę ozdabiającą ścianę budynku, nawiązując tym do kordobańskiej tradycji ozdabiania przydomowych patio (dziedzińców).

Historia

Żydzi w arabskiej Kordobie

Początki bytności Sefardyjczyków, jak określa się hiszpańskich wyznawców judaizmu, na Półwyspie Iberyjskim sięgają jeszcze czasów rzymskich. W okresie panowania Wizygotów (od V do początków VIII stulecia) ich los naznaczony był prześladowaniami oraz siłowymi konwersjami na katolicyzm.

Ich sytuacja zmieniła się diametralnie wraz z najazdem muzułmanów, których nie tylko witali oni z otwartymi ramionami, ale pomagali im też utrzymać odbite od chrześcijan miasta. W arabskiej Kordobie dzielnica żydowska znajdowała się jednak w innym miejscu - poza murami miejskimi - prawdopodobnie tam, gdzie dziś znajduje się kompleks Palacio de la Merced.

Złoty okres Sefardyjczyków w Kordobie rozpoczął się wraz z powstaniem kalifatu. Al-Hakam II, drugi w kolejności z jego władców, słynął ze swojej tolerancji wobec przedstawicieli trzech głównych religii. Ówcześni kordobańscy Żydzi byli szanowanymi obywatelami i zajmowali wysokie stanowiska - byli m.in. członkami administracji, handlowcami oraz naukowcami.

Po upadku Kalifatu Kordoby i powstaniu wielu pomniejszych muzułmańskich królestw sytuacja Żydów wciąż pozostawała niezgorsza. Jeszcze w pierwszej połowie XII wieku Kordoba stanowiła jedno z najważniejszych europejskich centrów nauki - tworzył w niej m.in. żydowski filozof Majmonides, autor najważniejszej średniowiecznej interpretacji Talmudu.

Tolerancja skończyła się połowie XII wieku, kiedy do władzy doszła pochodząca z północnej Afryki dynastia Almohadów. Rozpoczęły się prześladowania Żydów, którzy stracili prawo do swobodnego przebywania w mieście - wraz z rodziną uciekać musiał nawet ceniony Majmonides.

Niewiele dziś wiadomo o synagogach i innych budowlach żydowskich istniejących w czasach arabskich. Z zapisków wiadomo jedynie, że główna miejska synagoga została zniszczona w 1148 roku, niedługo po nastaniu Almohadów. Biorąc jednak pod uwagę pozycję społeczności żydowskiej w czasach kalifatu można zakładać, że synagog mogło być nawet kilkanaście.

Dzielnica Żydowska po rekonkwiście

W 1236 roku Ferdynand III, zwany Świętym, odbił Kordobę z rąk arabskich. Niedługo później zezwolił na ponowne osiedlenie się Żydów w mieście, ściągając ich z innych miast Kastylii. Po jakimś czasie utworzono dla nich specjalną, odgrodzoną dzielnicę rozciągająca się na północny-zachód od Wielkiego Meczetu, która była zbliżona granicami do obszaru znanego dziś pod nazwą La Judería. Mimo że większość Żydów mieszkała właśnie tam, to mieli prawo osiedlać się również w innych częściach miasta.

Mimo to los społeczności żydowskiej nie był usłany różami. Gdy w 1250 roku rozpoczęto przygotowania do budowy wielkiej synagogi wybuchły żarliwe protesty wśród chrześcijańskich mieszkańców, a swoje krytyczne zdanie na temat tego projektu wyraził sam papież Innocenty IV.

W kolejnych dwóch wiekach spotykały ich krwawe pogromy. W 1391 roku zamordowano tak wielu mieszkańców, że dzielnicę żydowską musiano zasiedlać katolikami - powstała wtedy kaplica św. Bartłomieja, będąca jednym z najważniejszych przykładów stylu Mudejar w Kordobie.

Żydom nie pomagało nawet to, że część z nich została (w większości pod przymusem) ochrzczona i przekonwertowana. Jeden z najbadziej krwawych pogromów rozpoczął się od z pozoru błahego zdarzenia - pewnego razu jedna z mieszkanek dzielnicy wylała wodę za drzwi domu, a akurat wtedy przechodziła tamtędy procesja wielkotygodniowa.

Ostatni kordobańscy wyznawcy judaizmu opuścili miasto w 1492 roku. Bezpośrednim powodem był ogłoszony przez hiszpańskich władców, Izabelę Katolicką i Ferdynanda Aragońskiego, Edykt z Alhambry, który wygnał wszystkich Żydów z Królestwa Hiszpanii.