Stare Miasto w Wilnie

Wileńska starówka jest bardzo chętnie odwiedzana przez turystów z Polski. Kuszące ceny i niewielka odległość sprawiają, że Polacy z chęcią wyjeżdżają aby zobaczyć słynną Ostrą Bramę czy Górę Trzech Krzyży. Warto poznać wcześniej historię Starego Miasta w Wilnie i jego najważniejsze zabytki.

Historia

Starówka w Wilnie została w 1994 roku wpisana na listę UNESCO. Trzeba jednak zaznaczyć, że obszar wyróżniony przez międzynarodowych ekspertów nie obejmuje całej współczesnej dzielnicy o tej nazwie, a jedynie dawną część miasta, której granice wytyczały mury obronne. To właśnie tam zachowały się najcenniejsze zabytki, które dziś zachwycają zwiedzających z całego świata.

Trudno jednoznacznie powiedzieć kiedy wileńska starówka osiągnęła granice podobne do współczesnych. Prawa miejskie miasto otrzymało w roku 1387, a w wieku XVI otoczono je murami miejskimi. Z całą pewnością już wcześniej istniało jakieś założenie osadnicze, które odpowiadało położeniem obecnej starówce. Na pierwszym zachowanym wizerunku Wilna widzimy liczne wieże i fragmenty murów (niestety słaby stan zachowania nie pozwala ich zidentyfikować) - z pewnością więc już wtedy gród posiadał jakieś umocnienia. Przyjmuje się, że w czasach nowożytnych wschodnia strona miasta była zasiedlona głównie przez ludność prawosławną, natomiast zachodnia przez żydowską i niemiecką.

Z XVI wieku pochodzą dość dokładne sztychy przedstawiające układ wileńskich zabudowań. W północnej części znajdowały się zabudowania zamkowe (część położona na Górze Giedymina oraz Zamek Dolny u podnóża), miasto otoczone było pierścieniem murów i kilkoma bramami. Poważne zniszczenia przyniósł wiek XVII - najpierw Wilno zostało zniszczone przez pożar, a później spadł na nie szczególnie dotkliwy najazd wojsk rosyjskich. Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej ograniczona została też rola miasta.

Zaborcy dokonali przebudowy wielu katolickich kościołów upodabniających je do cerkwi, a na miejscu Dolnego Zamku wznieśli nowe fortyfikacje. Zniszczenia przyniosła również II wojna światowa i okres przynależności Litwy do ZSRR. Rządy komunistyczne to przede wszystkim dewastacja wileńskich świątyń, które masowo przerabiano na muzea, magazyny czy sale koncertowe. Nawet dziś na terenie Wilna znajdziemy ślady wieloletnich zaniedbań, ale z roku na rok Stare Miasto staje się coraz piękniejsze.

Zabytki Starego Miasta w Wilnie

Najlepszym punktem do rozpoczęcia wycieczki są okolice Ostrej Bramy. To właśnie tu niegdyś kończyły się mury miasta.

Ostra Brama

(Aušros vartai)

Położona na południu stanowi żelazny punkt programu polskich pielgrzymek i wycieczek. Wszystko za sprawą znajdującego się wewnątrz obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej uznawanego przez katolików za cudowny. Rozwijający się ruch pielgrzymkowy sprawił, że do bramy dobudowano kościół pod wezwaniem świętej Teresy (Vilniaus Šv. Teresės bažnyčia). Dziś w świątyni odprawiane są msze w języku polskim.

Od bramy w stronę centrum prowadzi ulica Aušros Vartų. Ciekawą opowieść o tych okolicach zanotował w przypisach do "Pana Tadeusza" Adam Mickiewicz. Ponoć podczas walk o Wilno w 1794 roku wojska rosyjskiej były bliskie wkroczenia do centrum właśnie przez Ostrą Bramę. Widząc co się święci, jeden z mieszczan dostrzegł porzuconą, ale nabitą armatę. Niewiele myśląc dopadł do niej i wystrzelił w stronę atakujących. Jak informuje wieszcz "Ten jeden wystrzał ocalił wówczas Wilno: jenerał Dejow z kilku oficerami zginął; reszta, lękając się zasadzki, odstąpiła od miasta". Nazwisko bohatera nie jest pewne, ale według niektórych przekazów nazywał się on Czarnobacki.

Cerkiew Św. Trójcy i klasztor Bazylianów

(Vienuolynas ir Šv. Trejybės cerkvė, adres: Aušros Vartų g. 7A)

Po przeciwnej stronie kościoła św. Teresy znajduje się brama prowadząca na teren dawnego klasztoru bazylianów. W czasach unii brzeskiej świątynia ta była przedmiotem sporu między ludnością prawosławną, a unicką. W czasach I Rzeczypospolitej przyznano ją grekokatolików, ale po rozbiorach władze carskiej oddały ją z powrotem prawosławnym. Dziś budowla znowu należy do unitów. Kościół po latach zaniedbań jest remontowany - być może w nadchodzącym czasie odzyska swój dawny blask. Co ciekawe to właśnie w tym miejscu rozgrywa się akcja III części "Dziadów". Adam Mickiewicz w Prologu zapisał:

W Wilnie przy ulicy Ostrobramskiej, w klasztorze ks. ks. Bazylianów, przerobionym na więzienie stanu — cela więźnia.

Rzeczywiście w XIX wieku carat odebrał mnichom część pomieszczeń i umieścił tu m. in. oczekujących na proces filomatów i filaretów (wśród nich Adama Mickiewicza). Obok kościoła znajduje się niewielki współczesny budynek, w którym można zobaczyć zrekonstruowaną "celę Konrada".

Cerkiew świętego Ducha

(Šv. Dvasios cerkvė, adres Aušros Vartų g. 10)

Po prawej stronie ulicy Ostrobramskiej, za kościołem świętej Teresy znajduje się jedna z najstarszych wileńskich cerkwi prawosławnych. Pierwsza budowla powstała tu w 1597 roku, a po unii brzeskiej była jedyną świątynią tego wyznania w Wilnie. Jej obecny styl to klasycyzm z widocznymi elementami barokowymi. Warto zwrócić uwagę na piękny ikonostas o zielono-złotych barwach.

Kościół św. Kazimierza

(Šv. Kazimiero bažnyčia, adres: Didžioji g. 34)

Ulica Ostrobramska przechodzi bezpośrednio w ulicę Wielką (lit. Didžioji gatvė), a po jej prawej stronie znajduje się najstarszy barokowy kościół stolicy Litwy czyli świątynia pod wezwaniem św. Kazimierza. Przez wiele lat służyła za wzór podczas projektowania kolejnych wileńskich kościołów. W XIX wieku została przerobiona na cerkiew, a jej bryłę poważnie zniekszałcono.

Wiernym katolickim zwrócono ją dopiero w 1917 roku, ale po II wojnie w środku stworzono muzeum ateizmu. Jezuici odzyskali kościół dopiero w 1988 roku. W środku zachowała się część oryginalnych malowideł i barokowe ołtarze. Na uwagę zasługuje fakt, że w XVIII wieku działał tutaj i zyskał sławę wielkiego mówcy jeden z najbardziej kontrowersyjnych polskich poetów - ksiądz Józef Baka.

Plac ratuszowy

(Senamiesčio sen)

Zachowany do dziś wileński ratusz to dzieło Wawrzyńca Gucewicza - wileńskiego architekta tworzącego w stylu klasycystycznym. W XIX i na początku XX wieku mieścił się tutaj teatr, w którym po raz wystawiono "Halkę" Stanisława Moniuszki.

Uniwersytet Wileński i kościół świętych Janów

(Vilniaus universitetas, Šv. Jonų bažnyčia)

Kierując się na północ od placu ratuszowego dojdziemy do zabudowań najważniejszej z wileńskich uczelni. Została założona przez króla Stefana Batorego w 1579 roku, a jej pierwszymi rektorami zostali jezuici Piotr Skarga i Jakub Wujek. Przez te szacowne mury przewinęło się wiele znakomitości między innymi: Jan Karol Chodkiewicz, Adam Naruszewicz, Jędrzej Śniadecki, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki czy Feliks Koneczny. Cały zachowany kompleks reprezentuje mieszankę różnych stylów architektonicznych. W jego skład wchodzi kilkanaście budynków i 13 dziedzińców!

Do Uniwersytetu przylega kościół uznawany za jedną z najstarszych wileńskich świątyń. Według legendy miał ją wybudować Władysław Jagiełło po chrzcie całego kraju. W wielokrotnie przebudowywanej świątyni podczas zaborów gromadzono pamiątki związane z polską kulturą. Dziś kościół świętych Janów pełni funkcję świątyni akademickiej.

Zaułek Literatów

(Literatu gatve)

Przy tej niewielkiej uliczce wiodącej na wschód od centrum możemy zobaczyć interesującą Ścianę Literatów - czyli niezwykły pomnik pisarzy i poetów, którzy w jakiś sposób związani byli z Litwą. Na murze umieszczane są tabliczki z wizerunkami bądź cytatami z wybranych twórców. Można wśród nich znaleźć również Polaków m. in. Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, Adama Mickiewicza czy Czesława Miłosza.

Kościół św. Anny i okolice

(Vilniaus Šv. Onos bažnyčia)

Zaułek Literatów doprowadzi nas do znajdującego się nad brzegiem Wilejki gotyckiego kościoła św. Anny. Wprawdzie budowla ma stosunkowo nowe wyposażenie, ale wyróżnia się niezwykłą fasadą utrzymaną w stylu gotyku płomienistego. Legenda głosi, że wykonał ją uczeń architekta, a ten z zawiści zabił swego podwładnego.

Z tyłu znajduje się gotycka świątynia św. Franciszka i św. Bernarda. Obok kościołów widzimy pomnik Adama Mickiewicza. Monument miał stanąć tu już w pierwszej połowie XX wieku, ale kontrowersje (pierwszy projekt miał przedstawiać nagiego poetę z rozdartym sercem i orłem pijącym jego krew) oraz wybuch wojny i zmiany polityczne sprawiły, że autora "Pana Tadeusza" uhonorowano dopiero w roku 1984.

Bazylika archikatedralna św. Stanisława Biskupa i św. Władysława w Wilnie

(Vilniaus Šv. Stanislovo ir Šv. Vladislovo arkikatedra bazilika)

Północno-wschodni kraniec dawnego Starego Miasta zajmuje zespół zabytkowych budowli z których wyróżnia się biała bryła wileńskiej katedry. Budowla prezentuje styl klasycystyczny - jest to wynik przebudowy autorstwa Wawrzyńca Gucewicza dokonanej po zawaleniu się wieży barokowej świątyni. Prawdziwą perłą jest wczesnobarokowa kaplica św. Kazimierza gdzie pochowano m. in. króla Polski Aleksandra Jagiellończyka i Barbarę Radziwiłłównę. Co jakiś czas organizowane są również wycieczki z przewodnikiem do podziemi katedry gdzie możemy zobaczyć najstarsze malowidła na Litwie i resztki pogańskiej świątyni.

Dolny Zamek

(Lietuvos valdovų rūmai)

Ponoć jego budowę zaczął Aleksander Jagiellończyk choć nie ma na to dowodów w źródłach. Pochodzące z końca XVI wieku grafiki przedstawiają budowlę na planie czworoboku z dwoma dziedzińcami oraz umocnieniami od strony rzeki Wilii. Zamek przebudowano za czasów panowania Zygmunta III Wazy. Zniszczony podczas najazdu wojsk rosyjskich już nigdy nie odzyskał dawnej świetności. W przylegających doń budynkach Nowego i Starego Arsenału mieszczą się: Litewskie Muzeum Narodowe i Muzeum Sztuki Użytkowej.

Góra Zamkowa

(Pilies kalnas)

Już z daleka widzimy wznoszące się nad miastem wzgórze z charakterystyczną czerwoną wieżą. To tzw. Baszta Giedymina - pozostałość dawnego Zamku Górnego. Warto wdrapać się na sam szczyt, z którego rozciąga się przepiękny widok na miasto. W sezonie dobrze wejść tutaj przed zachodem słońca - będziemy mogli oglądać wówczas przelot balonów. Na szczyt możemy także wjechać specjalnym wyciągiem.

Góra Trzykrzyska

(Trijų kryžių kalnas)

Trzy białe krzyże to jeden z symboli miasta. Według, niepotwierdzonej przez źródła legendy, w dawnych czasach umęczono tu grupę franciszkańskich mnichów. Trzech z nich przybito do krzyży. Prawdopodobnie kult tych legendarnych męczenników franciszkańskich rozpoczął się dopiero w XVII wieku. Drewniane symbole ich śmierci dotrwały do 1869 roku. Na początku XX wieku ustawiono betonowe krzyże, które wysadzili w powietrze Sowieci. Współczesna biała rzeźba pochodzi z 1989 roku, a w jej fundamentach zamurowano resztki zniszczonej poprzedniczki.

Sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Wilnie

(Vilniaus Dievo Gailestingumo šventovė, adres: ul. Dominikonų 12)

Ten pochodzący z jeszcze z czasów średniowiecza kościół nie jest tak znanym zabytkiem jak inne świątynie Starego Miasta. Często niszczony i przebudowywany zatracił swój pierwotny charakter - gotycka absyda to efekt prac konserwatorskich z lat 70. XX wieku. A jednak warto zajrzeć do środka ze względu na znajdujący się tam niezwykły obraz Jezusa Miłosiernego. Namalował go polski malarz Eugeniusz Kazimirowski na polecenie ks. Michała Sopoćko i przyszłej świętej Faustyny Kowalskiej. Pobożna siostra nie była zachwycona efektem prac - niektórzy ze świadków twierdzą nawet, że widząc efekt końcowy zareagowała płaczem. Kazimirowski wprowadził więc pewne poprawki (np. zamalował pejzaż z tyłu i zmienił spojrzenie Jezusa). Wprawdzie znacznie popularniejsza okazała się wersja pędzla Adolfa Hyły, ale do obrazu wileńskiego również przybywają liczni wierni. Wielu historyków sztuki utrzymuje, że płótno Kazimirowskiego jest artystycznie lepsze od łagiewnickiego obrazu.

Pomnik Pisanki

(Margutis, adres: Pylimo g. 43)

Blisko granicy historycznego Starego Miasta znajduje się nietypowy pomnik. To wielkie 300 kilogramowe jajo pomalowane w wielkanocne wzory. Początkowo rzeźba (jeszcze bez kolorowych wzorów) stała na terenie Zarzecza, ale po zastąpieniu jej figurą anioła, została sprzedana na aukcji i przeniesiona na obecne miejsce. Nieco dalej widać wieże barokowego Kościoła pw. Wszystkich Świętych.

Kościół św. Mikołaja

(Vilniaus Šv. Mikalojaus bažnyčia, adres: Šv. Mikalojaus g. 4)

Ta niewielka świątynia jest uznawana za jedną z najstarszych w mieście, a co więcej zachowała sporo ze swego średniowiecznego charakteru. Przetrwały wykonane z czerwonej cegły mury, charakterystyczny gotycki szczyt oraz średniowieczne sklepienie.

Kościół św. Katarzyny

(Šv. Kotrynos bažnyčia, adres: Vilniaus g. 30)

Smukłe wieże i widoczna z daleka barokowa fasada to dawny kościół św. Katarzyny. Przez lata świątynią opiekowały się siostry benedyktynki, w czasach zaborów dbając o krzewienie patriotyzmu i polskości. Po II wojnie światowej świątynia została zdewastowana i okradziona. Przez jakiś czas znajdowała się pod zarządem Muzeum Sztuki. W 2006 roku zakończyła się renowacja obiektu. Od tej pory w środku odbywają się koncerty muzyki poważnej i kameralnej.

Mury obronne Wilna

Wybudowany w XVI wieku system murów obronnych posiadał dziewięć bram (i jedną prowadzącą do zamku). Były to zachowane do dziś Brama Miednicka (Ostra) i Brama Subocka (przetrwały fragmenty obwarowań) oraz niezachowane Brama Rudnicka, Brama Trocka, Brama Wili, Brama Tatarska, Brama Marii Magdaleny (Mokra), Brama Spaska.

Po zniszczeniach z czasów wojny z Moskwą fortyfikacje odnowiono dostosowując je do ówczesnej sztuki prowadzenia wojny. To właśnie z tego czasu pochodzi zachowana do dziś bastion Bramy Subockiej. Większość umocnień rozebrali Rosjanie pod koniec XVIII wieku. Kilkanaście lat wcześniej powstał szereg rysunków dokumentujących ówczesny stan zachowania murów. Poza Ostrą Bramą fragmenty fortyfikacji możemy obejrzeć przy ulicy Bokšto 20. W ich wnętrzu znajduje się niewielkie muzeum.

Zarzecze (Užupis)

Wprawdzie dawna dzielnica żydowska, a obecna republika artystyczna leżała dawniej poza granicami wileńskiej starówki, ale eksperci z UNESCO zdecydowali się włączyć ją w obszar chroniony. Dziś jest to miejsce, które po latach zaniedbań z wolna odzyskuje urok i przyciąga do siebie coraz więcej turystów.