Podróże po Europie

Wyspa Ortygia (Syrakuzy) - zwiedzanie, historia i wskazówki praktyczne

Ostatnia aktualizacja: 8 kwietnia 2023

Wyspa Ortygia (wł. Isola di Ortigia) to najbardziej popularna część Syrakuz i najstarsza część tego sycylijskiego miasta. Miejscowi nazywają ją starym miastem, a dla większości turystów wizyta w Syrakuzach jest równoznaczna z jej odwiedzeniem. Nazwa wyspy pochodzi prawdopodobnie od antycznego greckiego słowa oznaczającego przepiórkę.

Dzisiejsza Ortygia jest połączeniem stylów, elementów i zabytków ze wszystkich okresów z długiej historii miasta. Spacerując wąskimi uliczkami natrafimy na wiele przykładów architektury różnych epok, w tym: na ruiny greckich świątyń, wspaniałe barokowe i gotyckie fasady pałacowe, historyczne kościoły, podziemne tunele i żydowskie łaźnie. Z naszym przewodnikiem poznacie najciekawsze miejsca na wyspie, a na jego końcu znajdziecie wprowadzenie do jej historii.

Syrakuzy, Wyspa Ortygia - Plac Katedralny
Syrakuzy, Wyspa Ortygia - Plac Katedralny
Jeśli wybieracie się do Syrakuz nie zapomnijcie sprawdzić naszego przewodnika po tym : Syrakuzy - atrakcje, zwiedzanie, zabytki

Wyspa Ortygia - co warto wiedzieć

Ortygia oddzielona jest od Sycylii zaledwie wąskim przesmykiem. Wyspę z częścią lądową łączą dwa mosty leżącymi równolegle do siebie - Ponte Umbertino oraz Ponte Santa Lucia. Pomiędzy przeprawami wzniesiono pomnik słynnego mieszkańca Syrakuz Archimedesa. Wyspa ma trochę ponad 1,5 kilometra długości i ponad 600 metrów szerokości w najszerszym punkcie.

Wyspa, podobnie jak i inne antyczne zabytki Syrakuz, w 2005 roku została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Katedra w Syrakuzach na Wyspie Ortygia
Katedra w Syrakuzach na Wyspie Ortygia

Zwiedzanie Ortygi

Ortygia jest na tyle mała, że bez problemu zwiedzimy ją pieszo wzdłuż i wszerz. Jeśli mamy czas możemy odejść nieco od głównych arterii i "zgubić" się w wąskich uliczkach - być może natrafimy na mniej znane fasady, place czy inne ciekawe miejsca?

Porta Urbica

Jeśli dostaniemy się na wyspę mostem św. Łucji (Ponte Santa Lucia) i podążymy prosto ulicą Via Salvatore Chindemi to dość szybko dojdziemy do krzyżówki z ulicą XX Września (Via XX Settembre). Zobaczymy tam ruiny antycznej bramy miejskiej Porta Urbica. Brama była częścią murów miejskich zbudowanych za czasów Dionizjusza I, które rozciągały się daleko w głąb lądu.

Świątynia Apollina

Ruszając dalej Via Salvatore Chindemi dojdziemy do placu Largo XXV Luglio, przy którym stoi jeden z najważniejszych antycznych zabytków miasta - ruiny św. Apollina. Jest to najstarsza dorycka świątynia zbudowana na Sycylii (datowana na VI wiek p.n.e.). Budowla była olbrzymia i otaczały ją masywne kolumny, które prawdopodobnie dochodziły do wysokości nawet ośmiu metrów! Artefakty znalezione na terenie ruin są dziś wystawiane w Muzeum Archeologicznym Paolo Orsiego, o których więcej przeczytacie w naszym artykule o zwiedzaniu Syrakuz.

Ruiny świątyni Apollina - Wyspa Ortygia w Syrakuzach
Ruiny świątyni Apollina - Wyspa Ortygia w Syrakuzach

Mimo że nie można wejść na teren ruin, to są one otoczone niskim płotem i przechodząc dookoła możemy bardzo dobrze się im przyjrzeć. Stanowisko archeologiczne jest delikatnie podświetlone po zmroku, co nadaje mu malowniczego uroku.

Z samej świątyni nie zachowało się zbyt wiele - jedynie fragmenty podstawy i fundamentów. W czasach wczesnochrześcijańskich zamieniono ją na kościół, następnie na meczet w czasach arabskich i na wojskowe koszary w czasach hiszpańskich. Dopiero w połowie XX wieku przemieniono teren na stanowisko archeologiczne i zadbano o to greckie dziedzictwo.

Plac Archimedesa

Z Largo XXV Luglio możemy skierować się na południe ulicą Corso Giacomo Matteotti i przejść aż do placu Archimedesa (Piazza Archimede) otoczonego charakterystycznymi pałacami z różnych okresów. Ozdobą placu jest Fontanna Diany (Fontana di Diana) z początku XX wieku. Jej autorem był jest Giulio Moschetti. Fontanna nawiązuje do mitu nimfy Aretuzy, która uciekła przed bogiem rzeki Alfejosem do Syrakuz. Jedna z rzeźb przedstawia nimfę wyrywającą się z rąk oprawcy. Bogini Diana, obrończyni wyspy, umiejscowiona jest na środku i ochrania nimfę.

Fontanna Diany, Wyspa Ortygia, Syrakuzy
Fontanna Diany, Wyspa Ortygia, Syrakuzy
W okolicy Na wschód od Placu Archimedesa odchodzi ulica Via della Maestranza. Ta szeroka arteria słynie z fasad barokowych pałaców należących dawniej do miejscowej arystokracji. Dziś wzdłuż ulicy znajdziemy wiele sklepów i restauracji.

Jeśli z placu skierujemy się na zachód ulicą Via della Amalfitania, i później na południe Via Saverio Landolina, to dojdziemy do Placu Katedralnego. Spacerując Via Saverio Landolina miniemy całą masę knajpek i restauracji oraz ciekawych budynków.

Katedra i inne zabytki placu Katedralnego

Najważniejszym placem Ortygi jest bez wątpienia plac Katedralny (Piazza Duomo). Współcześnie otaczają go wspaniałe barokowe fasady świątyń i pałaców charakteryzujące się jasnym kolorem, które powstały w XVII i XVIII wieku po tragicznym trzęsieniu ziemi.

Doryckie kolumny w Katedrze w Syrakuzach (Wyspa Ortygia)
Doryckie kolumny w Katedrze w Syrakuzach (Wyspa Ortygia)

Ozdobą placu jest Katedra (Duomo di Siracusa) - jej znakiem rozpoznawczym jest bogato zdobioną fasadą z wielkimi rzeźbami św. Piotra oraz św. Pawła. Katedra w tym miejscu powstała w VII wieku. Co ciekawe jako szkielet kościoła wykorzystano... istniejącą w tym miejscu świątynie Ateny z V wieku p.n.e. Bez problemu wypatrzymy charakterystyczne doryckie kolumny włączone w boczną ścianę świątyni. Antyczne kolumny widoczne są też w środku.

Katedra w czasach arabskich zamieniona została na meczet, jednak Normanowie po rekonkwiście odrestaurowali budynek. Największe zmiany w wyglądzie świątyni wprowadzono w XVIII wieku po trzęsieniu ziemi. W katedrze przechowywane są relikwie św. Łucji. Wnętrze jest połączeniem baroku z typowo bizantyńskimi dekoracjami.

Świątynia w środku jest surowa. Dobrze widoczne od wewnątrz są kolumny będące dziś częścią bocznej ściany. Wejście do katedry jest płatne. Do katedry przylega Pałac Arcybiskupa (Palazzo Arcivescovile).

Kościół św. Łucji i Caravaggio w Syrakuzach

Drugim najważniejszym zabytkiem placu jest Opactwo św. Łucji (Chiesa di Santa Lucia alla badia). Fasada świątyni wygląda niepozornie, ale w środku skrywa dobrze znane przez miłośników baroku dzieło sztuki - obraz "Pogrzeb Łucji" pędzła Caravaggio.

Caravaggio i Syrakuzy

Mistrz światła i cienia przypłynął na Sycylię po ucieczce z maltańskiego więzienia. W Syrakuzach dostał zlecenie namalowania obrazu, który miał ozdobić bazylikę św. Łucji wzniesioną nad grobem patronki miasta. Caravaggio przed rozpoczęciem prac odwiedził katakumby, co sprawiło, że jego obraz charakteryzuje się niezwykłym realizmem. Z powodu złego stanu technicznego bazyliki w 2009 roku zdecydowano się przenieść dzieło na wyspę Ortygię do Opactwa św. Łucji; dlatego dziś możemy odnieść wrażenie, że obraz nie pasuje do wnętrza.

W kościele zobaczymy też charakterystyczną mozaikę podłogową nawiązującą do stylu hiszpańskiego i XVIII-wieczne freski. Wejście do świątyni jest darmowe. Kościół zamykany jest już o godzinie 16:00.

Opactwo św. Łucji - Chiesa di Santa Lucia alla badia (Syrakuzy, Wyspa Ortygia)
Opactwo św. Łucji - Chiesa di Santa Lucia alla badia (Syrakuzy, Wyspa Ortygia)

Pałac Borgiów

Na zachód od opactwa stoi Pałac Borgiów (Palazzo Borgia del Casale), który swoją czerwonawą fasadą odróżnia od reszty zabudowań placu Katedralnego . Budynek w przeciwieństwie do okolicznych konstrukcji nie wyróżnia się barokową architekturą. Jest to zaadaptowany budynek jeszcze z czasów aragońskich (XIII wiek). W środku odbywają się dziś różne imprezy okolicznościowe, ale możemy spróbować zajrzeć do środka i rzucić okiem na bogato zdobione sale.

Ipogeo Di Piazza Duomo - podziemia pod placem Katedralbym

Nie każdy zdaje sobie sprawę, że pod placem Katedralnym rozciąganą się długie podziemne tunele/hypogea - Ipogeo Di Piazza Duomo. Tunele odkryto dopiero w drugiej połowie XIX wieku. W trakcie II wojny światowej służyły mieszkańcom jako schron przeciwbombowy.

Dziś możemy zejść pod poziom ulicy i przejść się długimi korytarzami. Same tunele są jednak dość pustawe, zobaczymy tam wystawy poświęcone m.in. ofiarom bombardowań oraz pojedyncze fragmenty fresków. Tunele ciągną się aż do linii morza. Wejście znajduje się w ogrodach przy Pałacu Arcybiskupa. My niestety nie mieliśmy okazji tam zajrzeć, ale zdjęcia z oficjalnej strony turystycznej miasta wyglądały bardzo zachęcająco.

Artemision - mniej oczywiste zabytki wyspy

Do mniej znanych atrakcji należą również ruiny jońskiej świątyni Artemizy, które odnajdziemy po północnej stronie katedry, przy Placu Minerva (Piazza Minerva).

Ruiny znajdują się pod poziomem ulicy i odwiedzić je możemy wchodząc przez budynek na tyłach ratusza. Nazwa placówki to Artemision. Świątynia powstawała prawdopodobnie w VI wieku p.n.e. i miała blisko 60 metrów długości. Wszystko wskazuje na to, że prace budowlane przerwano decydując się na budowę znajdującej się tuż obok świątyni Ateny. Ruiny odkrył archeolog Paolo Orsi na początku XX wieku.

Jeśli wybieramy się też do katedry możemy zakupić bilet łączony, dzięki czemu wejście do ruin świątyni będzie kosztowało nas symboliczną kwotę. Nie powinniśmy spodziewać się również w środku imponującej struktury, są to raczej małe ruiny fundamentów i podstawy.

Przy wejściu zobaczymy dumę miasta - historyczną barokową karetę z połowy XVIII wieku (La Carrozza del Senato di Siracusa). Kareta służyła do transportu ważnych osobistości oraz uczestniczyła w procesji podczas święta św. Łucji. Od dawna nie nadaje się już do wykorzystania, ale do dziś ma dla mieszkańców wartość sentymentalną.

Fontanna Aretuzy i Foro Vittorio Emanuele II

Po zachodniej stronie wyspy przez ponad 400 metrów ciągnie się długa promenada Foro Vittorio Emanuele II, która przez miejscowych nazywana jest Foro Italico. Jest to idealne miejsce na krótki spacer i odpoczynek, zwłaszcza w przypadku słonecznej pogody. Wzdłuż promenady rozstawiono ławeczki i funkcjonują tam knajpki i restauracje, możemy też schować się przed słońcem pod koronami drzew.

Fontanna Aratuzy - Wyspa Ortygia, Syrakuzy
Fontanna Aratuzy - Wyspa Ortygia, Syrakuzy

Foro Vittorio Emanuele II ciągnie się od średniowiecznej bramy miejskiej Porta Marina aż do naturalnej Fontanny Aretuzy. Porta Marina powstała już w czasach hiszpańskich i wciąż możemy zobaczyć pozostałości po XV-wiecznych dekoracjach nawiązujących do stylu arabskiego.

Zbliżając się do Fontanny Aretuzy miniemy niewielką XVI-wieczną Fontannę Niewolników (Fontana degli Schiavi) z herbami bogatych lokalnych rodów. Nazwa nawiązuje prawdopodobnie do tego, że z fontanny tej korzystali niewolnicy czekający poza murami miasta.

Fontanna Aretuzy znajduje się w małym parku na południe od Foro Italico. Fontanna to tak naprawdę naturalne źródło do którego woda dostaje się przez skały bezpośrednio z morza.

Syrakuzy i mitologia Miejsce to znane było już od starożytności. Według mitologii nimfa Aretuza uciekając przed bogiem rzeki Alfejosem uciekła do Syrakuz, a tam bogini Diana zamieniła ją w istniejące do dziś źródło wody.

Park jest naprawdę interesującym miejscem. Warto wspomnieć, że jest to jedno z nielicznym miejsc w Europie, gdzie na dziko rośnie papirus. Oprócz papirusu zobaczymy tu też inne oryginalne rośliny. Po północnej stronie parku znajduje się małe Muzeum Papirusu (Museo Dei Papiro) oraz niewielkie akwarium.

Zamek Maniace (Castello Maniace)

Jeśli ruszymy dalej na południe dojdziemy do zamku Castello Maniace. Imponująca cytadela powstała w pierwszej połowie XII wieku podczas panowania Frederyka II i niedługo później została przekształcona w rezydencję władców Sycylii. W późniejszym czasie zamieniono ją w więzienie, więc straciła pałacowy wystrój.

Zwiedzanie zamku Maniace

Położona na końcu wyspy twierdza jest możliwa do zwiedzenia po zakupie biletu. Część turystów traktuje ją jako punkt widokowy, a pozostali chcą zazwyczaj zobaczyć pomieszczenia z charakterystycznymi kolumnami oraz sklepieniem. Do wartych uwagi należy również ozdobiona marmurem brama prowadząca na zamek.

Widok na Castello Maniace - Wyspa Ortygia, Syrakuzy
Widok na Castello Maniace - Wyspa Ortygia, Syrakuzy

Mercato di Ortigia - rynek na wyspie Ortygia

Odwiedzając wyspę grzechem byłoby choć na chwilę nie zajrzeć na tutejsze otwarte targowisko (Mercato di Ortigia), gdzie przy wielobarwnych kramach tutejsi sprzedawcy oferują owoce i warzywa, owoce morza oraz inne lokalne produkty. Całość atmosferą przypomina nieco targowiska arabskie. Powinniśmy też bez problemu kupić tam coś do zjedzenia na szybko.

Giudecca - zwiedzanie dawnej dzielnicy żydowskiej

W średniowiecznych Syrakuzach, podobnie jak w wielu innych miastach na terenie dzisiejszych Włoch, społeczeństwo żydowskie mieszkało we własnych autonomicznych dzielnicach nazywanych Giudecca. W Syrakuzach Żydzi przebywali prawdopodobnie już od czasów rzymskich, a ich dzielnica powstała we wschodniej części wyspy Ortygia. Według historyków była to jedna z największych dzielnic tego typu ze wszystkich miast na Sycylii.

Na terenie dzielnicy budowano synagogi oraz inne miejsca użyteczności publicznej jak chociażby rytualne łaźnie mikveh. Na wyspie obiekty tego typu znajdowały się pod ziemią i wykorzystywały naturalne źródła wody.

Kres wielokulturowych Syrakuz

Giudecca w pierwotnym kształcie istniała do końca XV wieku, do czasu utworzenia inkwizycji hiszpańskiej, która zabroniła wolności religijnej i na cel wzięła przede wszystkim społeczności żydowskie. W 1493 roku Żydzi zostali wygnani z Sycylii praktycznie z dnia na dzień. Budynki religijne na obszarze dzielnicy żydowskiej zostały zarekwirowane i zamienione na kościoły oraz pałace. Zabudowa dzielnicy ucierpiała dopiero podczas trzęsienia ziemi w 1693 roku, kiedy duża część oryginalnej zabudowy została zniszczona.

Dawna dzielnica żydowska zajmowała prawdopodobnie obszar pomiędzy dzisiejszymi ulicami (zgodnie ze wskazówkami zegara): Via della Maestranza, Via Nizza, Lungomare d’Ortigia i po wschodniej stronie: Via Galilei oraz Via della Giudecca.

Dziś jest to jeden z bardziej charakterystycznych i różnorodnych obszarów na wyspie. Swoje miejsce odnaleźli tu lokalni artyści. Warto znaleźć czas i pospacerować tutejszymi wąskimi uliczkami.

Poniżej opisaliśmy trzy szczególnie warte uwagi zabytki na terenie dawnej dzielnicy żydowskiej

Kościół św. Filipa Apostoła i jego podziemia

(Chiesa di San Filippo Apostolo, adres: Piazza San Filippo)

Ta niepozorna barokowa świątynia, która została całkowicie odbudowana po feralnym trzęsieniu. Wcześniej w tym miejscu znajdowała się synagoga. Prawdziwym ukrytym skarbem jest możliwość zejścia do podziemi, gdzie zobaczymy m.in.: katakumby, tunele wykorzystywane jako schron czy fragmenty żydowskich łaźni. Krótkie wycieczki do podziemi odbywają się regularnie w ciągu dnia i organizowane są przez woluntariuszy.

Kościół św. Jana Chrzciciela - świątynia bez dachu

(Chiesa di San Giovannello, adres: Piazza del Precursore)

Jeden z najbardziej charakterystycznych kościołów chrześcijańskich we Włoszech. Czym się wyróżnia? Jest całkowicie pozbawiony dachu! Dziś wciąż odbywają się tu msze święte.

Kościół św. Jana Chrzciciela (Chiesa di San Giovannello) - Wyspa Ortygia, Syrakuzy
Kościół św. Jana Chrzciciela (Chiesa di San Giovannello) - Wyspa Ortygia, Syrakuzy

Łaźnie pod hotelem Alla Giudecca - najstarsze żydowskie łaźnie w Europie

(adres: Via Giovanni Battista Alagona, 52)

Kolejna z podziemnych atrakcji Ortygii. Trochę ponad 25 lat temu w trakcie remontu luksusowego hotelu odkryto najstarsze w Europie żydowskie łaźnie rytualne mikveh (Bagno ebraico). Łaźnie znajdują się około 18 metrów pod poziomem ulicy. To historyczne dziedzictwo można dziś zobaczyć podczas krótkiej wycieczki z przewodnikiem.

Aktualne dni i godziny zwiedzania sprawdzimy na oficjalnej stronie hotelu.

Muzeum w Pałacu Pellomo (Museo di Palazzo Bellomo)

W tym przekształconym w muzeum pałacu czeka na nas przede wszystkim sztuka religijna - malarstwo i rzeźby - od czasów średniowiecznych do dziś. Do największych skarbów kolekcji należą dzieła sycylijskiego malarza Antonello da Messina.

Wystawione są tam też m.in.: sarkofagi, różne wyroby ze srebra i ceramiki. Jeśli chcemy odwiedzić również Muzeum Archeologiczne w części lądowej możemy zakupić tańszy bilet łączony. Pałac powstał w XIII wieku, ale od tego czasu był wielokrotnie przebudowywany. Kilka historycznych elementów zobaczymy na wewnętrznym dziedzińcu.

Kościół św. Piotra Apostoła

(Chiesa San Pietro Apostolo (adres: Via San Pietro)

Kościół św. Piotra Apostoła (nazywany też kościołem św. Piotra wewnątrz murów) to najstarsza chrześcijańska świątynia na wyspie Ortygia. Pierwsze miejsce modlitwy powstało w tym miejscu już w IV wieku w stylu bizantyjskim. Chociaż świątynia była wielokrotnie przebudowywana na przestrzeni wieków, to wciąż możemy w niej wypatrzyć najdawniejsze elementy.

Zabytek nie zawsze jest możliwy do odwiedzenia, ale jeśli jesteśmy w okolicy, to warto zajrzeć i to sprawdzić.

Historia wyspy Ortygia w pigułce

Naukowcy i historycy zakładają, że obszar wyspy i okolic mógł być zamieszkany prawdopodobnie już czasach prehistorycznych. Ówczesna ludność korzystała z naturalnych źródeł wody takich jak słynna fontanna Aretuzy i wokół nich zakładała swoje osady. Naturalne źródła znajdują się w kilku miejscach i wykorzystywane były na przestrzeni całej historii wyspy - m.in. jako źródło wody w łaźniach.

Dzisiejsze Syrakuzy powstały prawdopodobnie w VIII wieku p.n.e., kiedy greccy Koryntczycy założyli swoją kolonię właśnie na wyspie Ortygia Początkowo rozwijała się ona tylko na tym stosunkowo niewielkim skrawku terenu, ale około dwa wieki później Syrakuzy zaczęły rozszerzać się także wgłąb lądu.

Ortygia przez cały okres panowania Greków pozostała sercem Syrakuz. Warto w tym miejscu wspomnieć, że Syrakuzy w pewnym momencie zyskały status jednego z najważniejszych ośrodków całego ówczesnego antycznego świata. Na wyspie znajdowały się najważniejsze świątynie, część portowa oraz pałace władców nazywanych tyranami.

Wieczorny spacer po uliczkach Wyspy Ortygia w Syrakuzach
Wieczorny spacer po uliczkach Wyspy Ortygia w Syrakuzach

Wyspa otoczona była murami obronnymi, które rozciągały się daleko wgłąb lądu aż do wzgórza Epipolaj, na szczycie którego stanęła masywna twierdza obronna (do dziś przetrwały jej ruiny). Mimo wielokrotnych ataków, dopiero w 212 roku p.n.e. Syrakuzy zostały podbite przez Rzymian.

Rzymianie po zdobyciu miasta ustanowili w nim gubernatora całej Sycylii i zajęli pałace wcześniej wykorzystywane przez greckich władców. Miasto wciąż rozwijało się, chociaż już nie tak dynamicznie. Rzymski polityk Cyceron zauważył jednak, że Syrakuzy są "najwspanialszym oraz najpiękniejszym greckim miastem".

Po upadku zachodniego Cesarstwa Rzymskiego Syrakuzy straciły na znaczeniu. Większość mieszkańców przeniosła się na wyspę a samo miasto przestało być jednym z ważnych ośrodków handlowych. W okresie bizantyjskim Syrakuzy miało krótki moment rozwoju, podczas którego zostały ponownie ufortyfikowane. Historię dawnej potęgi zakończył najazd Arabów na Sycylię w IX wieku, kiedy to miasto zostało wyniszczone i doprowadzone niemal do ruiny.

Po rekonkwiście Sycylii Syrakuzy znów zaczęły odzyskiwać dawną pozycję, choć wciąż jako miasto można było określić jedynie obszar znajdujący się na wyspie Ortygia. Do początku XVI wieku zbudowano tu wiele pałaców i innych budowli, w tym m.in. średniowieczny zamek Castello Maniace. Powstanie Królestwa Hiszpanii zmieniło priorytety władców Sycylii. Karol V zdecydował się przekształcić wyspę w ufortyfikowaną twierdzę. Do tego celu użyto m.in. kamieni i innego budulca z antycznych zabytków znajdujących się w lądowej części Syrakuz.

Największe piętno na dzisiejszej zabudowie wyspy odcisnęło tragiczne trzęsienie ziemi z 1693 roku. Podczas kataklizmu zawaliła się niemała część zabudowy. Ponieważ trzęsienie nie spowodowało tak dużych strat jak w miastach na północy, to Syrakuzy odbudowano w mniej imponujący sposób niż miasta z obszaru Val di Noto. W niektórych przypadkach nie budowano pałaców na nowo, tylko wykorzystywano zachowane fragmenty, stąd nie powinien nas czasem zdziwić widok łączonej architektury gotycko-barokowej.

Spacerując ulicami wciąż możemy trafić na nieodbudowane budynki. Ostatnie dziesięciolecia to prace nad przywróceniem wyspie dawnego blasku i stworzeniem z niej magnesu przyciągającego turystów z całego świata.

Cześć!

author

Cieszymy się, że udało Ci się dotrzeć do końca naszego artykułu i mamy nadzieję, że okazał się przydatny. Więcej informacji o naszym blogu znajdziesz na podstronie o nas.

W przypadku natrafienia na nieaktualne dane lub błędy prosimy o wiadomość - dane adresowe dostępne są w zakładce kontakt.

Aśka i Sławek - autorzy bloga Podróże Po Europie (podrozepoeuropie.pl)

Reklama