Olsztynek to niewielkie miasto leżące niecałe 30 kilometrów na południe od Olsztyna, które odwiedzający Mazury turyści kojarzą z Muzeum Budownictwa Ludowego (skansenem).
Współczesny Olsztynek jest nieco sennym miasteczkiem, w którym zachowały się zaledwie nieliczne ślady po niegdyś bogatej historii.
Krótka historia miasta
Zaczęło się od krzyżackiego komtura
Za założyciela miasta możemy uznać komtura ostródzkiego Güntera von Hohensteina, który na terenach zamieszkiwanych dawniej przez plemiona Sasinów rozpoczął w 1350 roku budowę zamku. Wokół twierdzy rozwinęła się osada zamieszkana przez kupców oraz rzemieślników, która w 1359 roku otrzymała prawa miejskie oraz nazwę Hohenstein, czym uhonorowano fundatora zamku.
Średniowieczny Olsztynek posiadał typowy dla miast krzyżackich układ, z wielkim placem targowym, przy którym stały kościół farny oraz ratusz. Układ ten zachował się do naszych czasów. Miasto otoczone było pierścieniem murów, z których XV-wieczny fragment istnieje do dziś.
Kolejne wieki nie rozpieszczały mieszkańców miasta, ale Olsztynek ostatecznie przetrwał każdą zawieruchę. W miarę nienaruszony przeszedł przez wydarzenia grunwaldzkie. Przez resztę XV wieku przechodził raz to w ręce Zakonu Krzyżackiego, innym razem pod zwierzchnictwo polskie.
Ostatecznie w 1520 roku miasto zdobyty siły polskie, a pięć lat później znalazło się w granicach Prus Książęcych, które w tamtym czasie pozostawały lennem Królestwa Polskiego.
XVIII wiek to okres wojen polsko-szwedzkich, w trakcie których miasto zostało splądrowane. Jakby tego było mało, to zaraz po Szwedach spalili je Tatarzy.
Ostatecznie Olsztynek znalazł się w granicach powstałego w 1701 roku Królestwa Prus, a w 1871 roku weszło w skład nowo utworzonego państwa niemieckiego.
Bitwa pod Tannenbergiem i nieistniejące już mauzoleum Hindenburga
Podczas I wojny światowej miasto zajęły siły rosyjskie, a w trakcie bitwy pod Tannenbergiem ponad 2/3 całej zabudowy legło w gruzach.
Tannenberg to niewielka wieś, którą dziś znamy jako Stębark. To właśnie na polach pomiędzy Stębarkiem, Grunwaldem oraz Łodwigowem w 1410 roku stanęły naprzeciwko siebie wojska polskie i krzyżackie. Co ciekawe, my starcie to nazywamy bitwą pod Grunwaldem, ale Niemcy posługują się nazwą pierwsza bitwa pod Tannenbergiem. W niemieckiej terminologii druga bitwa pod Tannenbergiem odbyła się w dniach 26–30 sierpnia 1914 i wojska niemieckie pokonały w niej siły Imperium Rosyjskiego.
Niedaleko granic Olsztynka wzniesiono w latach 1924-1927 monument upamiętniający to starcie (niem. Tannenberg-Denkmal). Po śmierci marszałka Paula von Hindenburga (prezydenta Republiki Weimarskiej i III Rzeszy) w 1934 roku pomnik przekształcono w mauzoleum polityka, a w uroczystym pogrzebie uczestniczyło kilkaset tysięcy osób (w tym sam Adolf Hitler).
Monumentalny pomnik musiał budzić podziw. Miał kształt betonowego okręgu, a wystające z niego wieże nawiązywały do kamiennego kręgu w Stonehenge. Pomnik podniesiono do rangi Pomnika Chwały Rzeszy, jako jedynego w Niemczech.
Budowlę zburzyły w styczniu 1945 roku wycofujące się wojska niemieckie, chwilę wcześniej wywożąc szczątki marszałka oraz jego małżonki. Po wojnie monument został rozebrany, a jego elementy wykorzystano przy odbudowie Warszawy oraz do wzniesienia kontrowersyjnego dziś Pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej w Olsztynie (obecna nazwa monumentu to Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej).
Jedynym śladem po monumencie jest pomnik lwa, który stoi obecnie na rynku w Olsztynku, a dawniej znajdował się 300 metrów od mauzoleum i upamiętniał poległych żołnierzy z niemieckiego 147. Pułku Piechoty.
II wojna światowa i czasy współczesne
Również II wojna światowa nie oszczędziła miasta. Nieopodal granic Olsztynka powstał obóz dla jeńców wojennych Stalag IB Hohenstein. Był to jeden z największych jenieckich obozów w tej części Europy - w trakcie wojny mogło przebywać w nim nawet 650 tysięcy osób, z których około 55 tysięcy zginęło.
W styczniu 1945 roku wojska rosyjskie zniszczyły większość zabudowy centrum. Jednym z nielicznych ocalałych budynków był ratusz. Po wojnie miasto znalazło się w granicach Polski.
Olsztynek: atrakcje, zabytki, ciekawe miejsca
Wielu turystów przybywa do Olsztynka tylko w celu odwiedzenia popularnego skansenu. Jeśli nie goni nas czas, to warto zarezerwować sobie dodatkową godzinę na spacer po najstarszej części miasta. Warto też rozważyć wizytę w jednym z miejskich muzeów, które znajdują się przy rynku.
Skansen w Olsztynku
Skansen w Olsztynku (oficjalnie Muzeum Budownictwa Ludowego - Park Etnograficzny w Olsztynku) to chluba miasta oraz jedna z najciekawszych placówek kulturalnych całego województwa warmińsko-mazurskiego.
Na terenie muzeum możemy podziwiać różnorodne przykłady architektury pochodzącej z Prus Wschodnich. Pierwotnie muzeum (nazwane Wschodniopruskim Muzeum Ziemi Ojczystej) znajdowało się na terenie Królewca (niem. Königsberg, obecnie Kaliningrad). Prace nad stworzeniem muzeum rozpoczęto w 1909 roku, a jego inauguracja nastąpiła w 1913 roku. Celem nadrzędnym placówki było zachowanie dla przyszłych pokoleń dziedzictwa pruskiej architektury wiejskiej, które w szybkim tempie niszczało i znikało z krajobrazu. Wzorem dla twórców muzeum były pierwsze skanseny powstałe na terenie Skandynawii, w tym Skansen w Sztokholmie. Założyciele wyszli z założenia, że zamiast przenosić oryginalne obiekty do muzeum, lepiej wykonać ich repliki, stosując przy tym tradycje stare formy oraz techniki.
Tereny muzeum w Królewcu okazały się na dłuższą metę zbyt małe i ograniczały dalszy rozwój placówki. W 1937 roku zapadła decyzja o przeniesieniu muzeum do Olsztynka, a translokacji wszystkich obiektów dokonano w latach 1938-1942. Muzeum szczęśliwie przetrwało II wojnę światowa bez szwanku i po jej zakończeniu znalazło się w granicach Polski.
Skansen zajmuje powierzchnię około 93 hektarów. Na jego terenie zgromadzono około 80 obiektów budownictwa ludowego z terenów dawnych Prus Wschodnich (z Warmii, Mazur, Powiśla i Małej Litwy), z czego kilkanaście to zachowane kopie przywiezione z Królewca.
Niektóre z obiektów wartych uwagi na terenie skansenu:
- drewniany kościół z niezależną dzwonnica, która wzorowana była na istniejącym do dziś kościele we wsi Mańki (zmotoryzowanych zachęcamy do odwiedzenia!),
- zagrody z chałupami, budynkami gospodarczymi czy stodołami,
- domy podcieniowe,
- cztery wiatraki (dwa typu paltrak, po jednym typu koźlak i holender); ostatni z nich został w całości udostępniony do zwiedzania,
- szkoła wiejska z XIX wieku,
- warsztat szewski,
- młyn wodny,
- malowane meble ludowe pochodzące z: Warmii, Powiśla i Mazur,
- oryginalny wóz cygański z początku XX wieku.
Na wizytę w skansenie warto zaplanować przynajmniej 2 godziny, choć naszym zdaniem na spokojne zwiedzenie potrzebne nam będą około 3 godziny.
Na terenie skansenu działa kawiarnia, w której serwowane są zioła, mieszanki ziołowe oraz różne lemoniady (Pijalnia Ziół i Mieszanek Ziołowych). Na miejscu możemy zjeść też coś słodkiego i zakupić lokalne przetwory. Na terenie skansenu przebywają również zwierzęta, w tym owce oraz koniki polskie, do których można podejść.
Przed skansenem przygotowano płatny parking dla gości.
Ratusz: Multimedialne Muzeum Stalagu IB i Historii Olsztynka
Ratusz już od czasów średniowiecza był jednym z najważniejszych budynków w mieście. Pierwotny gmach nie przetrwał jednak do naszych czasów - w 1685 roku strawił go pożar. Od tamtego czasu budowla była kilkukrotnie niszczona i odbudowywana. Obecny gmach wzniesiono niedługo po zakończeniu I wojny światowej. Ratusz szczęśliwie przetrwał II wojnę światową, lecz mniej szczęścia miał dobudowany do niego hotel Kaiserhof.
W budynku ratusza od 2015 roku działa Multimedialne Muzeum Stalagu IB i Historii Olsztynka, w którym dowiemy się więcej o historii miasta oraz o tragicznych losach jeńców wojennych. Elementem ekspozycji są obiekty należące do więźniów, które odnaleziono na terenie obozu.
Rynek i lew tannenberski
Naprzeciwko ratusza stoi wspomniany już przez nas wcześniej tannenberski lew, który przetrwał wojenną zawieruchę. Pomnik był hołdem dla 147. Pułku Piechoty, który wsławił się w bitwie pod Tannenbergiem.
Posąg, który ustawiono na wysokim cokole, pozostał na swoim miejscu przez kilka lat po zakończeniu wojny. Dopiero po jakimś czasie zdjęto go z pomocą dźwigów i przewieziono do Kętrzyna. Na początku lat 90. poprzedniego stulecia wrócił do Olsztynka i 7 maja 1993 roku stanął na tutejszym rynku.
ZDJĘCIA: 1. Lew tannenberski; 2. Wieża ciśnień;
Zamek krzyżacki
Zamek krzyżacki powstał w połowie XV wieku na niewielkim wzniesieniu, na którym wcześniej istniał gród plemienia Sasinów.
Z pierwotnego zamku niewiele jednak zostało. Do naszych czasów przetrwało skrzydło północne oraz fundamenty skrzydła wschodniego. Budynek został odbudowany i od ponad 160 lat działa w nim szkoła. Zamku nie można zwiedzić, ale możemy go obejść i obejrzeć fragmenty oryginalnych murów.
Gotycki kościół farny, obecnie muzeum
Kościół farny wzniesiono w połowie XIV wieku w stylu gotyckim. Ta skromna jednonawowa budowla została włączona w obręb murów miejskich i pełniła funkcje obronne. Początkowo był to kościół katolicki, a w latach 1525-1945 wykorzystywali go ewangelicy.
Świątynia nie przetrwała II wojny światowej. Po wojnie kościół odbudowano i od 1977 roku pełni funkcje wystawowe.
Dom narodzin Krzysztofa Mrongowiusza
Bezpośrednio za kościołem farnym odnajdziemy jeden z najważniejszych miejskich zabytków - datowany na drugą połowę XVI wieku dom, w którym 19 lipca 1764 roku na świat przyszedł Krzysztof Celestyn Mrongowiusz. Jest to jedyny dom ocalały z tragicznego pożaru w 1684 roku, który strawił całe centrum Olsztynka.
Budowla jest integralną częścią zachodniego odcinka średniowiecznego muru obronnego. Budynek początkowo pełnił funkcję baszty, i dopiero później został zaadaptowany na cele mieszkalne.
Krzysztof Mrongowiusz był duchownym ewangelickim, który zasłynął jako badacz folkloru Kaszub. Co ciekawe, nie jest to jedyne połączenie Olsztynka z tym regionem. W tutejszym gimnazjum maturę zdał Hieronim Derdowski, jeden z najważniejszych poetów kaszubskich.
Więcej o Kaszubach przeczytacie w naszym artykule: Kaszuby: atrakcje, zabytki, kuchnia. Przewodnik po regionie.
Budynek po remoncie przeznaczono na muzeum poświęcone Mrongowiuszowi.
Mury obronne z XV wieku
Olsztynek od średniowiecza otoczony był pierścieniem murów obronnych. Do miasta prowadziły dwie bramy, Nidzicka oraz Wysoka, które zostały doszczętnie zniszczone w pożarze w 1804 roku i zaniechano ich odbudowany.
Do naszych czasów przetrwały za to fragmenty XV-wiecznych murów. Najbardziej imponujący fragment rozciąga się wzdłuż ulicy Składowej.
Wieża ciśnień
Zbliżając się do Olsztynka już z oddali możemy wypatrzyć wysoką na 34 metry wieżę, która góruje nad krajobrazem miasta. Jest to zbudowana w 1906 roku wieża ciśnień, którą w 2019 roku odrestaurowano i udostępniono odwiedzającym.
Wewnątrz budynku przygotowano taras widokowy, na który możemy wjechać windą lub wejść pieszo. W sezonie letnim 2020 roku wejście było darmowe.
ZDJĘCIA: Skansen w Olsztynku.