Podróże po Europie

Historia Watykanu - od starożytności do nowej Bazyliki św. Piotra

Ostatnia aktualizacja: 21 maja 2024

Planując zwiedzanie Watykanu warto poświęcić chwilę na poznanie jego historii i dowiedzieć się dlaczego właśnie to wzgórze stało się stolicą Kościoła Katolickiego.

Wieczorny widok na Bazylikę św. Piotra - Watykan
Wieczorny widok na Bazylikę św. Piotra - Watykan

Wzgórze Watykańskie w czasach antycznych

Watykan wykorzystywany był już przez starożytnych Rzymian, ale znajdował się na uboczu i nie został nawet włączony w granicę III-wiecznego Muru Aureliana. W pierwszej połowie I wieku cesarz Kaligula rozpoczął na tym terenie budowę cyrku, której nie udało mu się jednak ukończyć za życia (mimo znacznych postępów). Jego starania kontynuował cesarz Neron i to właśnie jego imieniem nazwano nową budowlę.

Archeolodzy i historycy są zgodni, że Cyrk Nerona znajdował się w podobnym miejscu co Bazylika św. Piotra. Jego północna granica położona była mniej więcej w połowie bazyliki (na wysokości statuy św. Piotra, której stopy dotykane są przez większość odwiedzających świątynię), a południowy koniec leżał mniej więcej na wysokości dobudowanej w XVIII wieku zakrystii.

Na środku cyrku wznosił się wysoki na niemal 30 metrów i niepokryty hieroglifami egipski obelisk. Ten wysoki słup początkowo ozdabiał świątynię w mieście Heliopolis, a następnie forum w Aleksandrii. Dopiero około 37 roku obelisk przywieziono do Rzymu na polecenie samego Kaliguli.

Na szczycie obelisku umieszczono pozłacaną kulę, która dziś wystawiona jest w Pałacu Konserwatorów w Muzeach Kapitolińskich. Według legend w jej wnętrzu znajdowały się prochy samego Juliusza Cezara.

Obelisk Watykański jest prawdopodobnie jedynym antycznym obeliskiem, który nie przewrócił się od czasów starożytnych. Monument stał nienaruszony tuż obok bazyliki wybudowanej przez cesarza Konstantyna i dopiero pod koniec XVI wieku papież Sykstus V zlecił przeniesienie kolumny oraz postawienie jej na środku Placu św. Piotra. Cała operacja wymagała olbrzymich nakładów finansowych oraz pracy setek osób. Na szczycie obelisku umieszczono pozłacany krzyż, we wnętrzu którego znalazły się fragmenty relikwii Krzyża Świętego.

Przy północnej granicy Cyrku Nerona prowadziła antyczna droga Via Cornelia, wzdłuż której powstała nekropolia, czyli cmentarzysko wypełnione wolno stojącymi mauzoleami. W pierwszej połowie poprzedniego wieku pod powierzchnią Grot Watykańskich udało się odnaleźć fragmenty tych okazałych rzymskich budowli nagrobnych, wewnątrz których w dobrym stanie zachowały się freski i mozaiki. Więcej o stanowisku archeologicznym pod Bazyliką św. Piotra napisaliśmy w dalszej części artykułu.

Miejsce śmierci i grób św. Piotra

Cyrk Nerona stał się jednym z miejsc, gdzie odbywały się rytualne mordy i prześladowania chrześcijan. Wyznawcy Jezusa Chrystusa byli paleni żywcem lub krzyżowani głową do dołu. Według tradycji jednym z męczenników był apostoł Piotr, który po śmierci został pochowany tuż przy rzymskiej nekropolii.

Miejsce to stało się na tyle popularne wśród wyznawców nowej wiary, że przybywały tu pielgrzymki, a wiele osób chciało zostać pochowanym w sąsiedztwie świętego. Prawdopodobnie około I lub II wieku nad grobem postawiono niewielkie oratorium/świątynię, z której do dziś zachował się zaledwie fragment kolumny.

Określenie grób św. Piotra jest dziś jednak pewnym nadużyciem. Chrześcijańscy historycy są zgodni, że w tym miejscu musiał znajdować się grób, którzy chrześcijanie uważali za miejsce pochówku świętego. W końcu powstała w tym miejscu świątynia, a w IV wieku również bazylika wzniesiona przez cesarza Konstantyna. Innym dowodem ma być to, że w trakcie prac archeologicznych odnaleziono puste miejsce, które równomiernie otaczały chrześcijańskie mogiły. Ma to świadczyć o tym, że wokół grobu pierwszego papieża chcieli spocząć inni śmiertelnicy.

Niestety, mimo zaawansowanych prac archeologicznych nigdy oficjalnie nie potwierdzono odnalezienia trumny czy ciała. Podczas wycieczki po stanowisku archeologicznym pracownik Watykanu argumentował, że św. Piotr został prawdopodobnie złożony do grobu będąc owiniętym jedynie w materiał, więc jego trumna nie istnieje. Sytuację komplikuje też fakt, że zgodnie z tradycją podczas prześladowań chrześcijan przeniesiono kości św. Piotra i św. Pawła do katakumb św. Sebastiana. Jeśli tak rzeczywiście było, to pozostaje otwarte pytanie o to, kiedy i jak szczątki świętego wróciły na Watykan?

Co jednak warte wspomnienia, podczas prac archeologicznych w latach 50. poprzedniego wieku natrafiono na ścianę, na której znalazły się napisy modlitewne skierowane do św. Piotra. W ścianie tej odnaleziono fragmenty szkieletu - ale bez stóp. Kości skierowano na badania z których wyszło, że pochodzą z I wieku i należały do jednej osoby - starszego mężczyzny. Brak stóp ma potwierdzać tezę, że szczątki mogły należeć do pierwszego papieża. Może to brzmieć początkowo nieco nielogicznie, ale Rzymianie chcąc ułatwić sobie pracę odcinali stopy ukrzyżowanym ofiarom, które wisiały głową do dołu. Dzięki temu łatwiej było zdjąć ciało z krzyża. Nie jest więc bezpodstawnym założenie, że odnaleziono szczątki jednego z męczenników.

Mimo kilku logicznych tropów papież zdecydował ostatecznie o przerwaniu badań i odstawieniu szczątków na pierwotne miejsce.

Dzisiejsza kaplica w Grotach Watykańskich, nazywana potocznie grobem św. Piotra, odwrócona jest tyłem do wspomnianej wcześniej świątyni z I lub II wieku. Znajduje się też przynajmniej jeden poziom wyżej niż miejsce, gdzie prawdopodobnie pochowano świętego.

Bazylika Konstantyna

Około 324 roku, decyzją cesarza Konstantyna Wielkiego, w miejscu świątyni wzniesionej nad grobem św. Piotra rozpoczęto budowę tzw. Bazyliki Konstantyna. Była to druga bazylika (po świątyni na Lateranie) wzniesiona w Rzymie po ogłoszeniu Edyktu mediolańskiego, który wprowadził do cesarstwa wolność wyznania. Konstrukcja ta jak na swoje czasy była imponująca: składała się z pięciu naw i mogła pomieścić nawet 10 000 osób.

Ksiądz dr Wincenty Smoczyński w swojej książce "Rzym. Jego kościoły i pomniki" pisał, że cesarz Konstantyn Wielki sam brał udział w początkowym wykopywaniu fundamentów i na cześć dwunastu apostołów na własnych plecach przeniósł 12 koszy z piachem.

Świątynia powstała powyżej wcześniejszej antycznej zabudowy. Przygotowując fundamenty nowej bazyliki wykorzystano m.in. mauzolea przy wspomnianej wcześniej drodze Via Cornelia, których dachy oczyszczono i użyto jako podporę.

Bazylika istniała do początku XVI wieku, ale do dziś niewiele się z niej zachowało. Schodząc do Grot Watykańskich lub wybierając się na wycieczkę po stanowisku archeologicznym zobaczymy podstawy fundamentów tej wczesnochrześcijańskiej świątyni.

W tym miejscu warto wspomnieć, że Groty Watykańskie powstały pomiędzy poziomem wcześniejszej bazyliki a podłogą obecnej.

Mimo że Watykan nie był w tamtym czasie siedzibą papiestwa, to w trakcie pontyfikatu Symmachusa (początek VI wieku) bezpośrednio przy bazylice wzniesiono niewielką rezydencję, w której papież i jego świta mogli zatrzymać się podczas odwiedzin

O statusie Bazyliki może świadczyć fakt, że właśnie tutaj koronowano cesarza rzymskiego Karola Wielkiego. Ceremonia odbyła się 25 grudnia 800 roku. Innym cesarzem koronowanym w bazylice był Otton I Wielki.

Mury Leona

Rok 846 był jednym z bardziej ponurych w całej historii Watykanu. To właśnie wtedy wojska Saracenów napadły na Rzym i splądrowały Bazylikę św. Piotra. Tak jak wspomnieliśmy wcześniej, Watykan nie był ogrodzony Murem Aureliana, więc dostanie się na teren świątyni oraz do rezydencji nie stanowiło większego problemu.

Jednym z nielicznych uratowanych skarbów ze starej bazyliki jest VI-wieczny relikwiarz nazywany Krzyżem Watykańskim (łac. Crux Vaticana), który znajduje się dziś w skarbcu św. Piotra. Krzyż ofiarował bazylice cesarz Justyn II.

Efektem najazdu muzułmańskiej armii była decyzja papieża Leona IV o budowie wysokich obwarowań. Fortyfikacje otoczyły Bazylikę, okoliczne rezydencje oraz większą część wzgórza Watykańskiego, czyli obszar gdzie dziś znajdują się Ogrody Watykańskie. Mury ciągnęły się aż do Zamku Świętego Anioła (zbudowanego na ruinach antycznego Mauzoleum Hadriana, choć w IX wieku zamek nie miał jeszcze obecnego kształtu i służył bardziej jako twierdza niż rezydencja), a ich budowa trwała od 848 do 852 roku. Mury te wzmocniono i przebudowano w drugiej połowie XVI wieku. Imponująca fortyfikacja w dużej mierze zachowała się do dziś i otacza większość Watykanu oraz ciągnie się do Zamku Świętego Anioła.

Nie każdy zdaje sobie sprawę, że mur prowadzący od Zamku św. Anioła aż do Pałacu Watykańskiego miał nie tylko zastosowania obronne. W górnej części fortyfikacji w XIII wieku wybudowano kryty korytarz, którym papież mógł uciec ze swojej rezydencji do tego warownego zamku. Przejście to nazywane jest Passetto (Passetto di Borgo) i nie raz uratowało życie biskupa Rzymu.

Passetto di Borgo widziane z dachu Zamku św. Anioła
Passetto di Borgo widziane z dachu Zamku św. Anioła

To właśnie tym korytarzem uciekł Klemens VII podczas napadu wojsk świętego cesarza rzymskiego Karola V, który prowadził zjednoczone siły francuskie, hiszpańskie i niemieckie. Atakujący nie mieli żadnych skrupułów, a ich głównym celem było złupienie miasta oraz wybicie sił papieskich. Papieża broniło 500 halabardników z Gwardii Szwajcarskiej, która od 1506 roku była gwardią przyboczną głowy Państwa Kościelnego, i z których atak przeżyło mniej niż 50. Udało im się jednak uchronić Klemensa na tyle długo, że ten uciekł korytarzem do Zamku św. Anioła, gdzie ukrywał się do czasu ustalenia warunków kapitulacji.

Atak wojsk pod wodzą Karola V nastąpił 6 maja 1527 roku i nazywany jest Sacco di Roma, czyli Złupieniem Rzymu. Na część bohaterskiej postawy XVI-wiecznych gwardzistów nowi rekruci są zaprzysięgani właśnie 6 maja, choć oczywiście dzisiejsza Gwardia Szwajcarska nie ma wiele wspólnego z tą dawną jednostką.

Siedziba papiestwa i Pałac Watykański

Mimo ogromnego znaczenia Bazyliki św. Piotra i strategicznego położenia w obrębie wybudowanych w IX wieku murów, Watykan wciąż nie pełnił funkcji stałej siedziby papiestwa. Kompleks pałacowy był rozbudowywany m.in. w XII wieku, ale wciąż była to raczej dodatkowa rezydencja niż pełnoprawna siedziba.

Kres Lateranu nastąpił niespodziewanie i związany był z konfliktem papiestwa z monarchią Francji. Polityczne zamieszanie ostatecznie doprowadziło do wyboru na papieża francuskiego kardynała, który przyjął imię Klemensa V. Decyzją nowej głowy kościoła jego siedzibę przeniesiono do leżącego we Francji miasta Awinion (gdzie do dziś zachował się imponujący Pałac Papieski). Okres rezydowania papieży we Francji, nazywany niewolą awiniońską (mimo że byli tam z własnej woli), trwał od 1309 do 1377 roku. Decyzję o powrocie do Rzymu podjął Grzegorz XI, na którego czekały jednak spore trudności: Pałac Laterański po wielkim pożarze nie nadawał się do zamieszkania!

Papież ze swoją świtą przebywali najpierw na Zatybrzu, później przy Bazylice Matki Bożej Większej na wzgórzu Eskwilin. Ostatecznie wylądowali jednak na Watykanie, który stał się najważniejszą i jedyną siedzibą Namiestników Chrystusa.

Obecny Pałac Watykański, nazywany też Pałacem Apostolskim, nie powstał jednak od razu. Wznoszono go etapami, zaczynając od przebudowy Mikołaja V w połowie XV wieku. Pałacowa Kaplica Sykstyńska powstała w latach 1477-1480 za pontyfikatu Sykstusa IV. Przebudowa rezydencji trwała więcej niż sto lat; prace zakończono dopiero na początku XVII wieku.

Obecnie Pałac Watykański połączony jest długimi galeriami z dawnym Pałacykiem Belwederskim - oba budynki tworzą kompleks Muzeów Watykańskich. Nie każdy zdaje sobie jednak sprawę, że pod koniec XV wieku obie konstrukcje były od siebie niezależne i oddzielał je po prostu długi pusty obszar. Pałacyk Belwederski, nazywany również Willą Belwederską, był malutką rezydencją wypoczynkową zbudowaną przez papieża Innocentego VIII.

Obie budowle połączono długimi galeriami dopiero w trakcie pontyfikatu Juliusza II na początku XVI wieku. Za projekt odpowiadał Donato Bramante. Oprócz budowy długich korytarzy przebudowano również samą Willę Belwederską, na dziedzińcu której wystawiono najważniejsze antyczne rzeźby i znaleziska znajdujące się w posiadaniu Kościoła.

Nowa Bazylika św. Piotra

Budowla wzniesiona przez Konstantyna Wielkiego służyła chrześcijanom przez 12 stuleci. Konstrukcja nie należała jednak do najlepiej zaprojektowanych i w XV wieku stwierdzono, że ściany są na tyle przechylone, że w razie jakiejkolwiek klęski żywiołowej (np. lekkiego trzęsienia czy niesamowicie mocnego wiatru) całość konstrukcji może się zwyczajnie zawalić.

Pierwszą poważną analizę stanu bazyliki wykonano podczas pontyfikatu Mikołaja V w połowie XV wieku, czego efektem była decyzja o wzmocnieniu budowli. Papież wraz ze swoim architektem chcieli przetransportować na Watykan bloki kamienne z Koloseum (które podobnie jak inne budowle rzymskie służyło władcom Państwa Kościelnego jako kamieniołom) i wzmocnić nimi ściany świątyni. Projekt ten nie doszedł jednak do skutku.

Na podjęcie w kolejnym wieku decyzji o budowie całkowicie nowej bazyliki wpłynęły dwa czynniki. Po pierwsze, papież Juliusz II okazał się nad wyraz kompetentnym władcą. Pod jego rządami Państwo Kościelne zwiększyło dochody oraz wzmocniło swoje znaczenie na świecie, a sam papież lubował się w architekturze i sztuce; w końcu był jednym z największych admiratorów talentu Michała Anioła. Drugi czynnik był natury ambicjonalnej. Jedna z najpiękniejszych chrześcijańskich świątyń, leżąca w Konstantynopolu Hagia Sophia, została zamieniona przez Turków na meczet po zdobyciu przez nich miasta w 1453 roku. Nowa bazylika w Rzymie miała być jasnym przesłaniem dla świata chrześcijańskiego i muzułmańskiego, że Kościół Katolicki wciąż ma się dobrze.

Juliusz do współpracy zaprosił architekta Donato Bramante, który podjął się zadania zaprojektowania nowej świątyni oraz zburzenia starej. Jego projekt nie został jednak wdrożony w pełni, a prace architektoniczne i budowlane trwały 120 lat. W tym czasie nad projektem czuwali m.in. Rafael Santi oraz Michał Anioł, który zaprojektował podziwianą do dziś kopułę.

Cześć!

author

Cieszymy się, że udało Ci się dotrzeć do końca naszego artykułu i mamy nadzieję, że okazał się przydatny. Więcej informacji o naszym blogu znajdziesz na podstronie o nas.

W przypadku natrafienia na nieaktualne dane lub błędy prosimy o wiadomość - dane adresowe dostępne są w zakładce kontakt.

Aśka i Sławek - autorzy bloga Podróże Po Europie (podrozepoeuropie.pl)

Reklama