Rzym - atrakcje, zwiedzanie, zabytki

Rzym jest jednym z najpiękniejszych miast świata, a dla wielu stanowi bezkonkurencyjnie najwspanialsze miejsce na ziemi. Mnogość zabytków i atrakcji w Wiecznym Mieście może nas jednak przytłoczyć, dlatego przed przyjazdem warto odpowiednio się przygotować i zawczasu określić listę miejsc, które planujemy odwiedzić. Niemniej jednak nie powinniśmy sztywno trzymać się przygotowanego planu - czasami wystarczy lekko się "zgubić" i odejść od wytyczonej trasy, aby odkryć niezwykły budynek, plac czy fontannę.

Nasz przewodnik nie ogranicza się do przedstawienia powszechnie znanej listy największych atrakcji. Pragniemy zaprezentować Rzym w jego pełnej różnorodności, z nadzieją, że każdy odkryje w nim coś wyjątkowego. Przewodnik ten powstał z naszych osobistych doświadczeń, zgromadzonych podczas licznych podróży do Wiecznego Miasta. Miały one miejsce na przestrzeni lat, co pozwoliło nam na dogłębne zwiedzenie Rzymu i odkrycie wielu jego tajemnic.

Jak zwiedzać Rzym?

Zdecydowanie zachęcamy do przemierzania historycznego centrum Rzymu pieszo. Tym bardziej, że nie zajmuje wcale tak dużego obszaru, jakby się mogło wydawać. W niemal każdym zakątku stolicy Włoch wyczuwalna jest historia, a zwiedzanie na piechotę daje nam szansę przypadkowo natrafić na któryś z ukrytych skarbów Wiecznego Miasta.

Jeśli jednak nasz czas jest ograniczony, warto skorzystać z niedrogiej komunikacji miejskiej. Z punktu widzenia turysty najwygodniej i najłatwiej poruszać się metrem, ale niestety jego trasa omija większość najstarszej części miasta oraz Zatybrze. Alternatywą dla metra są autobusy, które docierają do niemal każdego zakątka Rzymu.

Jak przygotować plan zwiedzania Rzymu?

Po wielokrotnych odwiedzinach Rzymu przekonaliśmy się, że nie ma sensu próbować zobaczyć wszystkiego za pierwszym razem. Gonienie od muzeum do muzeum, zahaczając o każdy możliwy kościół, zwykle doprowadzi jedynie do tego, że stracimy zapał i dobry nastrój. Dziś loty do Rzymu są na tyle przystępne cenowo, że warto od razu założyć, iż odwiedzimy stolicę Włoch ponownie.

Podczas przygotowywania planu na poszczególne dni zalecamy skupienie się na sąsiednich obszarach, dzięki czemu nie stracimy zbyt dużo czasu na przemieszczanie się między dzielnicami. Na przykład, dobre połączenia to: Koloseum + Forum Romanum + Kapitol, lub Koloseum + Forum Romanum + Lateran i Eskwilin. Inną dobrą kombinacją może być Watykan + Piazza Navona i okolice + Panteon.

W naszym przewodniku nie podjęliśmy się jednak sugerowania konkretnych planów i tras zwiedzania. Nie da się bowiem w sposób uniwersalny stworzyć planu dnia, który podpasuje każdemu. Zamiast tego skoncentrowaliśmy się na opisaniu jak największej ilości miejsc, które warto zwiedzić i zobaczyć w Rzymie. Mamy nadzieję, że dzięki takiemu podejściu odkryjecie z nami wiele fascynujących miejsc do odwiedzenia!

Rzym atrakcje, zabytki, ciekawe miejsca

Symbole Rzymu zna niemal każdy: Panteon, Fontana di Trevi, Piazza Navona ze słynną fontanną Czterech Rzek, Schody Hiszpańskie, Bazylika św. Piotra, a także Koloseum i Forum Romanum. Wszystkie z nich znajdują się na obszarze historycznego centrum i położone są stosunkowo blisko siebie. Bez większego problemu przejdziemy piechotą od Koloseum aż do Watykanu, planując trasę w taki sposób, aby obejrzeć wszystkie z nich.

Rzym ma jednak do zaoferowania znacznie więcej niż tylko najbardziej znane atrakcje. Bardzo często mniej znane skarby znajdują się na wyciągnięcie ręki, a pobieżnie przygotowani turyści nie zdają sobie z tego sprawy!

Nasz artykuł o zwiedzaniu Rzymu rozpoczynamy od Kapitolu, którym był centralnym punktem miasta zarówno w starożytności, jak i po nastaniu chrześcijaństwa. Następnie przechodzimy przez centrum publiczne starożytnego Rzymu, opisując najważniejsze z zachowanych zabytków z tego okresu. Po nich prezentujemy najpopularniejsze atrakcje Rzymu, które powinny znaleźć się na naszej liście miejsc do odwiedzenia podczas pierwszej wizyty w Wiecznym Mieście. Na koniec przedstawiamy mniej oczywiste miejsca oraz te położone poza utartym szlakiem.

Zwiedzanie Rzymu - Kapitol i Muzea Kapitolińskie

Wzgórze Kapitolińskie od początków istnienia Rzymu pełniło rolę ważnego centrum religijnego i społecznego. Legenda mówi, że świątynie poświęcone Jowiszowi i innym bóstwom zostały wzniesione na wzgórzu jeszcze za panowania piątego króla Rzymu, Tarkwiniusza Starego, w VI wieku p.n.e. Na Kapitolu nie zachowało się jednak wiele zabytków z czasów antycznych. Jego dzisiejszy wygląd jest efektem śmiałej wizji Michała Anioła, który przeorientował układ zabudowy wzgórza i skierował go w kierunku Watykanu, zamiast, jak wcześniej, Forum Romanum.

Kapitol składa się z dwóch szczytów, na których zobaczymy kilka ważnych miejskich zabytków oraz atrakcji. Najważniejsze z nich otaczają Plac Kapitoliński (wł. Piazza del Campidoglio), w centrum którego dumnie stoi pomnik Marka Aureliusza na koniu. Monument ten szczęśliwie przetrwał chrześcijańskie czystki, gdyż został pomyłkowo wzięty za pomnik Konstantyna Wielkiego (na placu znajduje się obecnie kopia - oryginał zobaczymy w sąsiednich Muzeach Kapitolińskich). Aby dostać się na plac, musimy pokonać ponad 100 charakterystycznych, podłużnych stopni. Schody te znane są pod nazwą cordonata i zaprojektował je wspomniany Michał Anioł.

Plac Kapitoliński otaczają:

• Muzea Kapitolińskie (wł. Musei Capitolini) - jedno z najważniejszych na świecie muzeów archeologicznych i sztuki, które może pochwalić się bogatą kolekcją antycznych dzieł sztuki. Ekspozycja rozmieszczona jest w dwóch budynkach - w Pałacu Konserwatorów (wł. Palazzo dei Conservatori) oraz Nowym Pałac (wł. Palazzo Nuovo). Pomiędzy nimi przemieszczamy się długim podziemnym korytarzem, który prowadzi również na taras widokowy pod Pałacem Senatorskim.
• Pałac Senatorski (wł. Palazzo Senatorio) - to XIII-wieczny budynek, w którym obecnie mieści się ratusz. Zewnętrzne schody do pałacu zaprojektował Michał Anioł. Niestety, budynek nie jest udostępniony do zwiedzania. Na tyłach pałacu, po obu jego stronach, znajdziemy dwa darmowe tarasy ze świetnym widokiem na Forum Romanum.
• Wilczyca Kapitolińska - po północnej stronie Pałacu Senatorskiego wznosi się kolumna, na której umieszczono kopię słynnej rzeźby wykutej z brązu (oryginał jest przechowywany w Muzeach Kapitolińskich). Sam wizerunek wilczycy pochodzi z czasów etruskich, natomiast postacie Romulusa i Remusa, które są przez nią karmione, zostały dodane już w erze nowożytnej. To, co zadziwia turystów, to rozmiar dzieła - wilczyca jest jedynie nieznacznie większa od naturalnych przedstawicieli swojego gatunku, ale oglądana z dołu, sprawia wrażenie niewielkiej.

Obok schodów prowadzących na Plac Kapitoliński znajdziemy również zbudowane w XIV wieku drugie schody, którymi dotrzemy do Bazyliki Matki Bożej Ołtarza Niebiańskiego (wł. Basilica di Santa Maria in Ara coeli), wzniesionej na wyższym ze szczytów Kapitolu. Chcąc dostać się do bazyliki od tej strony, musimy pokonać 124 stopnie. Świątynia powstała w miejscu, gdzie w starożytności stał zamek warowny (Arx).

Plac Wenecki oraz Pomnik Wiktora Emmanuela II

U podnóża Kapitolu rozciąga się zawsze tłoczny Plac Wenecki (wł. Piazza Venezia), przy którym stoją Pałac Wenecki oraz imponujący swoimi rozmiarami Pomnik Wiktora Emmanuela II.

Drugi z zabytków nazywany jest potocznie Ołtarzem Ojczyzny. Jego budowę rozpoczęto pod koniec XIX wieku. Monument miał być hołdem oddanym pierwszemu królowi zjednoczonych Włoch Wiktorowi Emmanuelowi II (wł. Vittorio Emanuele II). Jest to jedna z tych konstrukcji, wobec których trudno przejść obojętnie. Rzymianie pewnie by powiedzieli, że albo się jej nie lubi, albo się ją nienawidzi, lecz wśród turystów budowla jest raczej pozytywnie odbierana.

Atrakcje w Rzymie - starożytne zabytki w samym sercu antycznego miasta

Forum Romanum i Palatyn

Od zarania miasta, Forum Romanum i Palatyn były kolebką starożytnego Rzymu. Dziś stanowią one jedno, połączone stanowisko archeologiczne. Forum Romanum było najważniejszym placem w mieście, wokół którego wznoszono ważne świątynie, monumenty (np. łuki triumfalne) oraz budynki publiczne, w tym gmach senatu. Więcej o zabytkach słynnego placu przeczytacie w naszym rozbudowanym przewodniku Forum Romanum: zwiedzanie, bilety, zabytki

Sąsiadujące z Forum Romanum wzgórze Palatyn, zgodnie tradycją, jest miejscem, gdzie według legendy o Romulusie i Remusie został założony Rzym. Miało to nastąpić 21 kwietnia 753 p.n.e.. Od I wieku p.n.e., Palatyn zaczął pełnić funkcję siedziby cesarzy i od tego czasu na wzgórzu wznoszono okazałe rezydencje władców. Co ciekawe, słowo pałac wywodzi się właśnie od nazwy Palatynu.

Koloseum i Łuk Konstantyna Wielkiego

Trudno o większy symbol starożytnego Rzymu niż Koloseum, znane również jako Amfiteatr Flawiuszów. Dziś ta rozbudzająca wyobraźnię arena jest dostępna do zwiedzania po zakupie biletu łączonego do Koloseum i Forum Romanum/Palatyn. Pamiętajmy tylko, że wybierając się do Koloseum, musimy zarezerwować bilet na konkretną godzinę i pojawić się na miejscu o czasie.

W bezpośrednim sąsiedztwie Koloseum stoi jeden z najbardziej okazałych łuków triumfalnych starożytnego świata. Jest to na tyle ciekawa budowla, że poświęciliśmy jej oddzielny artykuł: Łuk Konstantyna Wielkiego.

Usta Prawdy i Forum Boarium

Na zachód od Palatynu, tuż nad brzegiem Tybru, znajdowało się Forum Boarium, czyli starożytny targ bydlęcy i miejsce kultu Herkulesa. Dla niektórych może być zaskoczeniem, że Forum Boarium było najstarszym placem publicznym w Rzymie. Do dziś przetrwało tu kilka wartych uwagi zabytków, w tym: Świątynia Herkulesa, Łuk Janusa czy Brama Srebrników. Więcej przeczytacie o nich w naszym artykule Forum Boarium: zwiedzanie najstarszego placu targowego w Rzymie

Wielu turystów trafia na obszar Forum Boarium, najczęściej nie zdając sobie z tego sprawy, gdyż to właśnie tu znajdują się słynne Usta Prawdy (wł. Bocca della Verità), które umieszczone są w przedsionku Bazyliki Santa Maria in Cosmedin. Bez względu na porę dnia i roku przy słynnym okrągłym medalionie ustawiają się tłumy turystów, którzy pragną zrobić sobie zdjęcie z dłonią w ustach.

Będąc na miejscu warto też zajrzeć do wnętrza kościoła, który powstał na fundamentach starożytnej budowli. Pod głównym ołtarzem, w tufie wulkanicznej, wydrążono kryptę, do której możemy zajrzeć za co łaska. We wnętrzu kościoła znajduje się również czaszka należąca rzekomo do św. Walentego, a także wspaniałe zdobienia posadzkowe w stylu kosmateski.

Co warto zobaczyć w Rzymie? Największe atrakcje Rzymu i jego zabytki

Panteon i inne zabytki rione Pigna

W całym Rzymie próżno szukać lepiej zachowanej budowli z czasów starożytnych niż Panteon, który od początku VII wieku pełni funkcję katolickiej świątyni. Wewnętrzna część rotundy zachowuje niemal idealne proporcje, a zewnętrzny portyk może, na pierwszy rzut oka, trochę nie pasować do całości.

Na szczycie rotundy znajduje się okrągły otwór nazywany oculusem, którego średnica przekracza 9 metrów. Stanowi on jedyne źródło światła docierającego do wnętrza budowli. Wizyta w Panteonie podczas lekkiego deszczu, kiedy kropelki wody z gracją wpadają do środka budynku, to niezwykłe doświadczenie. W południe, linia słońca przedzierająca się przez otwór wyrównuje się z linią drzwi.

W środku pochowano dwóch pierwszych królów Zjednoczonych Włoch (Wiktora Emmanuela II i Humberta I) oraz renesansowego mistrza Rafaela Santiego.

Panteon położony jest na skraju rione o nazwie Pigna, co można przetłumaczyć jako szyszka. Nazwa nawiązuje do znalezionej na tym terenie olbrzymiej rzeźby szyszki z brązu, która obecnie zdobi fontannę w kompleksie Pałaców Watykańskich. Słowem rione określa się dzielnice leżące w historycznej części Rzymu.

Ruszając na południe od Panteonu ulicą Via della Minerva, w mgnieniu oka dojdziemy do Placu Minerva (wł. Piazza della Minerva), pośrodku którego wznosi się obelisk ustawiony na grzbiecie słonia (wł. Obelisco della Minerva). Za projekt tego intrygującego monumentu odpowiadał sam Gian Lorenzo Bernini, a kolumna posiada status najniższego antycznego obelisku w Rzymie.

Z Placu Minerva wejdziemy do Bazyliki Santa Maria Sopra Minerva, która skrywa w sobie kilka arcydzieł sztuki, w tym m.in.:

• Rzeźbę przedstawiającą Jezusa z krzyżem dłuta Michała Anioła (po lewej stronie ołtarza).
• Monument nagrobny projektu Berniniego - na prawej ścianie w przedsionku (na lewo od ołtarza głównego).
• Epitafium siostry Marii Raggi, również dzieło Berniniego, gdzie artysta zastosował efekt wygniecionego materiału (w lewej części środkowej nawy patrząc w stronę ołtarza, kolumna skierowana w stronę ołtarza),
• grobowce kilku papieży.

Schody Hiszpańskie

Popularne i znane na całym świecie Schody Hiszpańskie (wł. Scalinata di Trinità dei Monti) łączą ze sobą dwa place: Plac Hiszpański (wł. Piazza di Spagna) u ich podnóża oraz Piazza Trinità dei Monti na wzgórzu Pincio. Ich budowa trwała dwa lata - od 1723 do 1725 roku.

Plac Hiszpański zawdzięcza swoją nazwę położonemu na jego południowym krańcu Pałacowi Hiszpańskiemu (wł. Palazzo di Spagna), w którym mieści się ambasada Hiszpanii przy państwie Watykan. Naprzeciwko pałacu wznosi się Kolumna Niepokalanego Poczęcia (wł. Colonna dell’Immacolata), harmonijnie łącząca elementy starożytne (koryncka kolumna) z nowożytnymi (statua Maryi na szczycie). U podstawy kolumny umieszczono figury czterech postaci ze Starego Testamentu: Mojżesza, proroka Izajasza, króla Dawida oraz proroka Ezechiela.

Bezpośrednio przy Schodach Hiszpańskich możemy podziwiać wczesnobarokową fontannę w kształcie łodzi (wł. Fontana della Barcaccia). Za jej projekt odpowiedzialny był Pietro Bernini, któremu prawdopodobnie pomagał syn - słynny Gian Lorenzo. Kształtem wodotrysku nawiązano do popularnej legendy opowiadającej historię samotnej łódki, która w trakcie powodzi w 1598 roku dotarła z Tybru aż do Placu Hiszpańskiego, gdzie po odejściu wód osiadła.

Dosłownie kilka kroków od placu znajduje się historyczna kawiarnia Caffè Greco, która działa nieprzerwanie od połowy XVIII wieku. Dawniej spotykali się tam znani pisarze i artyści, w tym nasi rodacy przebywający na emigracji (m.in. Adam Mickiewicz). Warto zajrzeć do środka, aby zobaczyć wspaniałe wnętrza.

Wspiąwszy się po ponad 100 stopniach Schodów Hiszpańskich, staniemy naprzeciwko kościoła Trinità dei Monti. Osoby zainteresowane sztuką renesansową powinni w jednej z prawych kaplic poszukać obrazu pt. Wniebowzięcie Marii autorstwa ucznia Michała Anioła Daniele’a da Volterra, który do historii przeszedł jako “Majtkarz”. Swój przydomek zyskał zamalowując części intymne na fresku Sąd Ostateczny w Kaplicy Sykstyńskiej, i to jeszcze za życia swojego nauczyciela.

Na Piazza Trinità dei Monti dumnie wznosi się jeden z antycznych obelisków - mierzący około 14 metrów Obelisk Sallustiano (wł. Obelisco Sallustiano). W przeciwieństwie do innych starożytnych obelisków, ten nie pochodzi z Egiptu, lecz jest jedynie rzymską imitacją.

Fontanna di Trevi i rzymska secesja

Trudno znaleźć większy symbol nowożytnego Rzymu niż barokowo-klasycystyczna Fontanna di Trevi. Ten wodotrysk, wysoki na niemal 27 metrów i szeroki na blisko 50 metrów, zajmuje praktycznie całą ścianę jednego z budynków. W centralnej części fontanny umieszczono postać Okeanosa, jednego z bogów wywodzących się z mitologii greckiej, personifikującego potęgę morza.

Fontanna di Trevi powstawała w latach 1732-1763. Autorem projektu był Nicola Salvi, który nie dożył jednak zakończenia prac. Co ciekawe, pierwszy projekt fontanny przygotował w XVII wieku Bernini, ale jego pomysłu nigdy nie zrealizowano.

Szczególnemu odbiorowi fontanny sprzyja jej położenie. Wodotrysk zajmuje większą część niewielkiego placu, który otoczony jest wysokie fasady. Kiedy podążamy w stronę fontanny, nie zobaczymy jej z oddali, ale z każdym krokiem coraz wyraźniej będziemy słyszeć charakterystyczny szum wody. Dopiero po dotarciu na miejsce, naszym oczom ukaże się imponująca budowla wykonana z trawertynu, czyli kamienia wydobywanego w okolicach Rzymu.

Istnieje przesąd, według którego wrzucając monetę do fontanny (stojąc tyłem!) zapewniamy sobie pewność powrotu do Wiecznego Miasta. Monety te są później wyławiane przez służby porządkowe, a zebrane środki przeznaczane są na renowację konstrukcji.

Nieopodal Fontanny di Trevi znajdziemy wejście do wypełnionej sklepami znanych marek Galerii Alberto Sordi (wł. Galleria Alberto Sordi). Jest to kryty pasaż (arkada) z początku XX wieku, który zaprojektowano w stylu Liberty (jak nazywano włoską odmianę secesji). W środku warto zwrócić uwagę na kolorowy, szklany sufit.

Ruszając ulicą Via Santa Maria in Via na południe, dojdziemy do kolejnego secesyjnego skarbu - Galerii Sciarra (wł. Galleria Sciarra). Budowla pochodzi z końca XIX wieku i zachwyca wewnętrznym dziedzińcem pokrytym malowidłami przedstawiającymi cnoty niewieście. Dach dziedzińca wzniesiono z wykorzystaniem szkła oraz żelaza. Mimo że budynek jest w rękach prywatnych, dziedziniec można zwiedzić w dni powszednie i w godzinach pracy. Jest to jedna z tych atrakcji Rzymu, obok których można przejść wielokrotnie, nie mając pojęcia o ich istnieniu.

Piazza Navona - najpiękniejszy z rzymskich placów

Eliptyczny Plac Navona (wł. Piazza Navona), który powstał w miejscu starożytnego stadionu (stąd jego kształt), jest jednym z najbardziej znanych miejsc w całym Rzymie. Turyści przybywają tu, aby zobaczyć słynną Fontannę Czterech Rzek (wł. Fontana dei Quattro Fiumi), zaprojektowaną przez Berniniego. Postacie na fontannie symbolizują cztery rzeki: Nil, Dunaj, Rio de la plata i Ganges. Środek wodotrysku ozdabia egipski obelisk, który w starożytności znajdował się poza granicami Muru Aureliana. Warto w tym miejscu wspomnieć, że Bernini stworzył projekt fontanny, a za wyrzeźbienie postaci odpowiadali inni barokowi artyści.

Po obu stronach placu ulokowano dwie mniejsze, ale równie godne uwagi fontanny: Fontannę Neptuna po stronie północnej oraz Fontannę Maura (wł. Fontana del Moro) po stronie południowej. Pierwsza z nich przedstawia popularnego boga mórz walczącego z ośmiornicą (motyw ten pojawia się często w materiałach reklamujących stolicę Włoch). Druga zas nawiązuje do ówczesnych mieszkańców Afryki. Ciekawostką jest to, że statua Mauretańczyka nie istniała w pierwotnej wersji wodotrysku - Bernini dodał ją dopiero później.

Przy placu stoi Kościół św. Agnieszki w Agonie (wł. Sant'Agnese in Agone) ze wspaniałym freskiem pokrywającym kopułę, płaskorzeźbami przedstawiającymi losy świętych męczenników oraz kaplicą z relikwią czaszki św. Agnieszki. Więcej o tej świątyni oraz innych zabytkach przy placu przeczytacie w naszym artykule Piazza Navona w Rzymie: zwiedzanie, zabytki i historia słynnego placu

Atrakcje Rzymu w okolicy Piazza Navona

Dziedziniec Bramantego i Sybille Rafaela

Na zachód od Piazza Navona rozciąga się labirynt lekko zaniedbanych uliczek, które zachowały swój unikalny klimat (aby go odczuć, trzeba jednak wejść kawałek w głąb). Znajdziemy tam m.in. lodziarnie, kawiarnie czy knajpki w których przebywają miejscowi. Jednym z wartych uwagi miejsc w tej okolicy jest Dziedziniec Bramantego (wł. Chiostro del Bramante), który był częścią klasztoru połączonego z sąsiednim kościołem Matki Bożej Królowej Pokoju (wł. Santa Maria della Pace). Obecnie w budynkach klasztornych organizowane są wystawy czasowe sztuki współczesnej, ale bez żadnych opłat możemy zajrzeć na dziedziniec zaprojektowany przez słynnego włoskiego architekta oraz usiąść w kawiarni.

Będąc na miejscu warto również wejść do świątyni, w której nad łukiem kaplicy Chigi (na prawo po wejściu) zobaczymy malowidło pędzla Rafaela pt. Sybille otrzymujące instrukcje od aniołów. Artysta przedstawił na nim cztery wieszczki, które w jakiś sposób związane były z Rzymem.

Zwiedzanie Rzymu szlakiem Caravaggia - Kościół św. Ludwika Króla Francji

Na wschód od Piazza Navona, po drugiej stronie ruchliwej ulicy Corso del Rinascimento, znajduje się kościół Kościół św. Ludwika Króla Francji (wł. San Luigi dei Francesi). Ta świątynia, położona zaledwie kilka kroków od Piazza Navona, jest często nieświadomie omijana przez przechodzących obok turystów. A szkoda! W jej wnętrzu, oprócz bogatych zdobień, odnajdziemy znamienite obrazy Caravaggia poświęcone świętemu Mateuszowi: Powołanie świętego Mateusza, Święty Mateusz i anioł oraz Męczeństwo św. Mateusza. Nas nieustannie zachwyca pierwszy z nich, na którym Caravaggio w swoim stylu uchwycił scenę dnia codziennego, którą prawdopodobnie wielokrotnie obserwował w Rzymie.

Bazylika św. Augustyna z dziełem Caravaggia oraz Biblioteka Angelica

Jeżeli opuścimy Piazza Navona od strony północnej, a następnie skierujemy się w prawo i przejdziemy przez kryte przejście, trafimy na Plac św. Augustyna (wł. Piazza di S. Agostino), nad którym góruje Bazylika św. Augustyna (wł. Basilica di Sant’Agostino in Campo Marzio). Jest to jeden z tych rzymskich kościołów, który skrywa w sobie dzieła największych mistrzów.

W pierwszej kaplicy po lewej stronie wisi obraz pt. "Madonna dei Pellegrini" pędzla Caravaggio, przedstawiający dwoje biedaków klęczących przed Matką Boską. Obraz ten od początku budził niemałe kontrowersje, ponieważ artysta w sposób bardzo realistyczny przedstawił brudne nogi klęczących. Na trzecim filarze w nawie głównej (po lewej stronie, patrząc od wejścia) znajduje się z kolei fresk przedstawiający Proroka Izajasza autorstwa Rafaela.

W kaplicy znajdującej się po lewej stronie od głównego ołtarza spoczywa matka św. Augustyna - św. Monika. Jej sarkofag umieszczono w bocznej ścianie.

Turyści, którzy docierają do Bazyliki św. Augustyna, nie zawsze zdają sobie sprawę, że tuż obok znajduje się kolejny z rzymskich skarbów. To Biblioteka Angelica (wł. Biblioteca Angelica), która mieści się w budynku przylegającym do kościoła. Co ciekawe, wnętrze czytelni oraz wejście do niej widziało już wielu czytelników, gdyż to właśnie ona "grała" Bibliotekę Watykańską w ekranizacji książki Anioły i Demony Dana Browna.

Drzwi prowadzące do wnętrza znajdują się po prawej stronie od wejścia do bazyliki - trzeba jeszcze wspiąć się po schodach na wyższe piętro. Biblioteka dostępna jest dla mieszkańców, a w środku obowiązuje bezwzględna cisza. Na szczęście turyści mogą bez problemu zajrzeć do czytelni, której wnętrze charakteryzuje się trzypoziomowymi drewnianymi regałami na książki. Od początku XVII wieku zakon augustianów przechowywał tu swoje księgi i manuskrypty.

Campo de' Fiori i Pałac Farnese

Jednym z najbardziej emblematycznych placów Rzymu jest Campo de' Fiori, na którym w pierwszej połowie dnia organizowane jest targowisko pod gołym niebem. Mimo że od dłuższego czasu w części straganów dominują produkty przeznaczone głównie dla turystów, wciąż można tu znaleźć kilku sprzedawców oferujących lokalne warzywa, owoce, sery i inne produkty. Niestety, ceny są tu zdecydowanie turystyczne. Targ działa od poniedziałku do soboty od rana do około 14:00-16:00, ale czym wcześniej przyjdziemy, tym większą mamy szansę na poczucie bardziej lokalnej atmosfery.

Na środku placu stoi pomnik filozofa Giordano Bruno. Historia urodzonego w Kampanii myśliciela zakończyła sie tragicznie - w 1600 roku został on spalony na stosie, właśnie na tym placu, po wcześniejszym skazaniu za herezję. Historię Bruno do swojego wiersza pt. "Campo di Fiori" wplótł Czesław Miłosz, w poruszający sposób zestawiając ją z obrazem okupowanej Warszawy z 1943 roku.

Opuszczając plac ulicą Via de' Baullari dojdziemy do Piazza Farnese, który swoją nazwę zawdzięcza renesansowemu pałacowi rodu Farnese (wł. Palazzo Farnese). Rezydencja ta powstała na początku XVI wieku na zlecenie kardynała Aleksandra Farnese (późniejszego papieża Pawła III). Obecnie mieści się tu ambasada Francji.

Na placu przed pałacem znajdują się dwie bliźniacze fontanny, których wanny przeniesiono tu bezpośrednio z Term Karakali.

Zamek św. Anioła

Przechodząc na drugą stronę Tybru przez przeznaczony dla pieszych Most Świętego Anioła (wł. Ponte Sant’Angelo) staniemy przed zamkiem o tej samej nazwie (wł. Castel Sant’Angelo). Ta połączona linią murów z Watykanem twierdza powstała na bazie antycznego mauzoleum Hadriana. W trakcie zwiedzania zamku i wchodzenia na górę, przemierzymy starożytną część tej budowli.

Zamek Świętego Anioła cieszy się dzisiaj dużą popularnością wśród odwiedzających Rzym. Decydując się na kupno biletu, będziemy mogli przejść po murach, wejść na różne tarasy widokowe, a co najważniejsze, zwiedzić apartamenty mieszkalne, bogato zdobione freskami.

Most wzniesiony przy zamku ozdobiony jest dziesięcioma statuami aniołów projektu Berniniego. Barokowy mistrz sam wykonał dwie postacie - co prawda na moście są dziś ich kopie, ale oryginałny przetrwały i przechowywane są w bazylice Sant'Andrea delle Fratte (nieopodal Schodów Hiszpańskich). Więcej przeczytacie o nich tutaj: Most św. Anioła w Rzymie

Watykan

Kierując się na zachód od Zamku św. Anioła, dotrzemy do szerokiej ulicy Via della Conciliazione, która zaprowadzi nas bezpośrednio na Plac św. Piotra i pod wejście do Bazyliki św. Piotra (więcej informacji o Bazylice św. Piotra umieściliśmy w artykule Bazylika św. Piotra).

Wielu turystów, planując zwiedzanie zwiedzaniu Watykanu, myśli głównie o słynnej Bazylice oraz Muzeach Watykańskich. W stolicy Kościoła Katolickiego znajdziemy jednak znacznie więcej atrakcji, które mogą zapełnić nam cały dzień (albo i więcej).

Należą do nich m.in.:

• możliwość wejścia na kopułę Bazyliki św. Piotra, skąd roztacza się piękny widok na plac i okolicę,
• zwiedzanie skarbca Bazyliki św. Piotra, w którym nie ma co prawda aż tak wielu eksponatów, ale turyści zainteresowani sztuką sakralną odnajdą w nim wiele skarbów,
• możliwość zejścia (za darmo) do Grot Watykańskich, czyli do krypty pod bazyliką, gdzie pochowano wielu papieży i członków rodów królewskich,
• wycieczka z przewodnikiem do Ogrodów Watykańskich,
• wycieczka z przewodnikiem do stanowiska archeologicznego z pozostałościami po rzymskiej nekropolii, odkrytej bezpośrednio pod obecną kryptą bazyliki; w trakcie wycieczki staniemy tuż obok domniemanego grobu pierwszego papieża, a przewodnik opowie nam więcej o pracach archeologów i wnioskach historyków na temat miejsca pochówku apostoła Piotra.

Więcej szczegółowych informacji o zwiedzaniu Watykanu znajdziecie w naszym przewodniku: Watykan - zwiedzanie, zabytki i informacje praktyczne. W artykule przygotowaliśmy wstęp historyczny oraz informacje praktyczne dotyczące zwiedzania watykańskich atrakcji.

Lateran - pierwsza siedziba papiestwa i najważniejszy kościół katolicki

W powszechnej świadomości to Watykan uchodzi za najważniejsze i pierwsze centrum chrześcijaństwa w Rzymie. Nie każdy jednak zdaje sobie sprawę, że najważniejszy z kościołów znajduje się w całkowicie innym miejscu - na obszarze znanym jako Lateran. Kościołem tym jest Arcybazylika świętego Jana na Lateranie, która nosi dumny tytuł Sacrosancta lateranensis ecclesia omnium urbis et orbis ecclesiarum mater et caput czyli Najświętszy kościół laterański, Matka i Głowa kościołów całego Miasta i Świata.

Niewielki Lateran przez pierwsze tysiąc lat chrześcijaństwa pełnił rolę oficjalnej siedziby papieża. Tereny te przekazał papieżowi cesarz Konstantyn Wielki, który uważał, że to dzięki chrześcijańskiemu Bogu zwyciężył w bitwie przy moście Mulwijskim.

Oprócz Arcybazyliki, która jest katedrą Rzymu, na terenie Lateranu znajduje się jeszcze kilka obiektów związanych z chrześcijaństwem (i nie tylko). Są to:

• zbudowane na planie okręgu Baptysterium Laterańskie z IV wieku, do którego przylegają kaplice z oryginalnymi mozaikami oraz drzwiami z brązu z V wieku,
• Obelisk Laterański (Obelisco Lateranense), który dawniej zdobił Circus Maximus,
• Święte schody (Scala Sancta), które według tradycji prowadziły do pałacu Poncjusza Piłata, a do Rzymu sprowadziła je matka Konstantyna Wielkiego Helena,
• Kaplica Sancta Sanctorum, w której przechowywane są drogocenne relikwie.

Oprócz zabytków sakralnych, tuż obok świątyni zachowały się dwie bramy:

• starożytna brama Porta Asinaria, zbudowana w latach 270-273, będącą częścią Murów Aureliana. Obecnie brama nie jest wykorzystywana i znajduje się poniżej poziomu ulicy. Warto spojrzeć na nią z obu stron. Brama była w użyciu aż do końca XVI wieku,
• Porta S. Giovanni - brama wewnątrz Murów Aureliana, która powstała dopiero pod koniec XVI wieku na zlecenie papieża Grzegorza VIII. Decyzja o stworzeniu nowego wejścia do miasta zapadła po tym, jak Porta Asinaria stała się wąskim gardłem przy wjeździe do Rzymu od strony południowej.

Plac i Brama Popolo - atrakcje Rzymu nie do przegapienia!

Plac Popolo jest jednym z najbardziej charakterystycznych miejsc w Rzymie. W jego centrum ustawiono wysoki egipski obelisk, a od północy plac zamyka Brama Popolo (wł. Porta del Popolo), przez którą do miasta wkraczały wszystkie oficjalne delegacje.

Wewnętrzną fasadę bramy zaprojektował Bernini, a zewnętrzną architekt Nanni di Baccio Bigio. Początkowo za zewnętrzną fasadę miał odpowiadać sam Michał Anioł, jednak wolał zlecić to zadanie Bigio.

Tuż przy bramie wznosi się Bazylika Santa Maria del Popolo, znana również jako Bazylika Najświętszej Maryi Panny Wszystkich Ludzi. Kościół ten zyskał popularność dzięki książce (i filmowi) “Anioły i Demony” autorstwa Dana Browna, choć nawet bez tej reklamy jest to miejsce warte odwiedzenia. W bazylice swoje kaplice grobowe mieli magnaci związani z papieżem, w tym ród bankierów Chigi. To właśnie Kaplica Chigich (znajdziecie ją po lewej stronie) uważana jest za jeden z architektonicznych skarbów Rzymu. Jej charakterystyczne sklepienie zaprojektował Rafael, a w dwóch kątach zobaczymy rzeźby dłuta Berniniego. Będąc na miejscu warto zajrzeć również do znajdującej się na lewo od głównego ołtarza Kaplicy Cerasi, gdzie wiszą dwie prace Caravaggio: Nawrócenie św. Pawła i Ukrzyżowanie św. Piotra. W tym przypadku warto jednak przygotować monetę o nominale 2€, aby podświetlić sobie wnętrze kaplicy.

Po wschodniej stronie Placu Popolo znajdziemy taras widokowy (wł. Terrazza del Pincio), skąd rozciąga się przyjemny widok na okolicę.

Villa Borghese i Galeria Borghese

Na wschód od Placu Popolo rozciąga się wzgórze Pincio, które zajmowane jest przez wspaniały ogród Villa Borghese. Określenie ogród nie oddaje jednak w pełni istoty tego miejsca - w tym publicznym parku znajdziemy wiele budynków, muzeum, a nawet oczko wodne ze świątynią w środku (Tempio di Esculapio), po którym możemy popływać wypożyczoną łódką. Znajdziemy tu także Globe Theater Roma, którego gmach wzorowany jest na londyńskim teatrze szekspirowskim. Jeśli pragniemy odpocząć od zgiełku miasta i żaru kapiącego z nieba, trudno o lepsze miejsce.

Najbardziej znaną z atrakcji Villi Borghese jest Galeria Borghese, galeria sztuki prezentująca rzeźby i obrazy największych mistrzów, takich jak Bernini, Domenichino, Tycjan czy Rafael. Jeśli planujemy zwiedzić muzeum, powinniśmy pamiętać, że w ciągu dnia do środka wpuszczane jest tylko ograniczona liczba osób (mniej niż 400 co 2 godziny).

Zgodnie z oficjalnymi informacjami, aby wejść do galerii, powinniśmy wcześniej dokonać rezerwacji online, podczas której wybieramy dzień oraz godzinę wizyty. Muzeum oferuje także bilety last minute, które można nabyć w kasie w dniu zwiedzania. Wewnątrz muzeum możemy spędzić maksymalnie 2 godziny.

W sezonie letnim bilety najlepiej zarezerwować nawet ponad tydzień wcześniej. Z naszych doświadczeń wynika, że warto rozpocząć obserwowanie dostępności biletów przynajmniej dwa tygodnie przed planowaną wizytą i trzymać rękę na pulsie. Natomiast zimą wielu turystów kupuje bilety na miejscu w kasie bez większych problemów - sami raz odwiedziliśmy galerię w zimę i były raczej pustki.

Zatybrze - zwiedzanie Rzymu po przeciwnej stronie Tybru

Zatybrze (wł. Trastevere), jak wskazuje nazwa, znajduje się po drugiej stronie Tybru. Obszar ten nie znalazł się w granicach republikańskich murów z IV wieku p.n.e., a do ścisłego centrum włączono go dopiero w trakcie wytyczania trasy III-wiecznych Murów Aureliana.

W czasach starożytnych i we wczesnym średniowieczu Zatybrze było uważane za dzielnicę biedoty, kurtyzan i przestępców. Dopiero w późniejszym wiekach powstały tu rezydencje bogatszych kupców - jednym z przykładów jest mieszkalna Wieża Anguillara (wł. Torre Anguillara) z XIII wieku.

Przez końcowe dekady XX wieku Zatybrze było uważane za zaniedbane, choć jednocześnie uchodziło za miejsce z niepowtarzalnym klimatem autentycznego Rzymu. W starszych przewodnikach można natknąć się nawet na informacje, że jest to nieturystyczna i nieodkryta część miasta.

Przez ostatnie dziesięciolecie sytuacja zmieniła się jednak diametralnie. Zatybrze, obok autentycznych lokali prowadzonych z pasji, wypełniły również knajpki nastawione głównie na bardziej majętnych turystów. Trudno obecnie uznać Zatybrze za obszar nieturystyczny, choć nadal znajdziemy tu zakątki, które nie są odwiedzane przez tłumy przybyszów.

Pomimo wszystkich tych zmian, wciąż możemy tu odnaleźć klimatyczne knajpki (niektóre z bardzo przystępnymi cenami) oraz spokojną atmosferę, której nie spodziewalibyśmy się po wielkiej metropolii. Zatybrze tętni życiem również wieczorami, kiedy wielu Rzymian przychodzi tu po pracy na drinka.

Serce Zatybrza stanowi Bazylika Najświętszej Maryi Panny (wł. Basilica di Santa Maria in Trastevere) oraz znajdujący się przed nią plac. Ścianę za ołtarzem głównym ozdabia mozaika w stylu bizantyjskim oraz freski z późniejszych okresów, a po prawej stronie ołtarza znajdziemy nagrobek pochowanego w świątyni polskiego kardynała Stanisława Hozjusza (więcej informacji o grobie kardynała Hozjusza znajdziecie w naszym arykule). Wewnątrz bazyliki warto przyjrzeć się starożytnym kolumnom, które przeniesiono tu z Term Dioklecjana. Niektóre z kolumn różnią się od siebie - zostały zabrane z wnętrza różnych budynków.

Innym wartym wartym uwagi kościołem na Zatybrzu jest Bazylika św. Cecylii (wł. Santa Cecilia in Trastevere), która znajduje się przy wschodnim krańcu dzielnicy.

Zanim przekroczymy progi bazyliki, najpierw przemkniemy przez monumentalną bramę z XVIII wieku, a następnie miniemy przyjemny przykościelny ogród. Większość odwiedzających po przekroczeniu drzwi świątyni natychmiast kieruje się do głównego ołtarza, pod którym znajdziemy ujmującą rzeźbę przedstawiającą święta Cecylię leżąca w grobie. Według legendy właśnie w takiej pozycji znaleziono ciało świętej po otworzeniu grobu w 1599 roku. Spoglądając na postać męczennicy, warto zwrócić uwagę na charakterystyczne nacięcie na jej szyi. Według tradycji kat trzykrotnie, lecz bezskutecznie, próbował ściąć głowę młodej kobiety.

Zwiedzając bazylikę możemy zdecydować się na zejście do jej podziemi, gdzie pod koniec XIX wieku odkryto pozostałości po rzymskich zabudowaniach. W podziemiach zobaczymy nowożytną kryptę (w której przechowuje się relikwie świętych) oraz resztki rzymskich pomieszczeń, w tym podłogowe mozaiki i podziemne zbiorniki na pszenicę. Turyści mogą zwiedzić również niewielkie lapidarium. Wejście do podziemnej części kościoła znajduje się na lewo, patrząc w kierunku ołtarza, tuż po wejściu do świątyni.

Kilka minut drogi na południe od Bazyliki św. Cecylii znajduje się kolejna świątynia warta odwiedzenia - Kościół św. Franciszka a Ripa (wł. Chiesa di San Francesco a Ripa). Ten niepozorny kościół skrywa w sobie rzeźbę nagrobną błogosławionej Ludwiki Albertoni dłuta Gian Lorenzo Berniniego. Monument znajdziemy w Kaplicy św. Anny - jest to pierwsza z kaplic przy ołtarzu, po jego lewej stronie. Nie jest to najbardziej znane dzieło barokowego mistrza, ale naszym zdaniem, pod względem ekspresji i wykonania, nie ustępuje słynnej Ekstazie św. Teresy. Uwaga! Kaplica jest bardzo słabo oświetlona, dlatego warto mieć ze sobą monetę o nominale 1€, dzięki której uruchomimy oświetlenie.

Turyści szukający renesansowych budowli i dzieł sztuki powinni udać się do północnej części Zatybrza. Znajduje się tam renesansowa Villa Farnesina z początku XVI wieku. Budynek może nie robić wielkiego wrażenia od zewnątrz, ale jego wnętrza (ściany i sklepienia) są wypełnione pięknymi freskami, w tym Triumfem Galatei pędzla Rafaela.

Po drugiej stronie ulicy swoją siedzibę ma oddział Muzeum Narodowego Sztuki Dawnej (wł. Galleria Nazionale d'Arte Antica), który mieści się w Pałacu Corsini. W tym samym budynku działa publiczna biblioteka z zabytkowymi pomieszczenia, do której możecie spróbować zajrzeć - do czego zachęcamy!

Awentyn i słynna dzurka od klucza

Awentyn to miejsce, na które warto poświęcić dłuższą chwilkę. Kiedyś wzgórze to uważane było za przeklęte i zamieszkiwała tu głównie biedota, a później stało się popularne wśród arystokracji. Dzisiaj znajdziemy tu mnóstwo zieleni, liczne miejsca kultu religijnego oraz popularne punkty widokowe.

Na pewno warto odwiedzić Bazylika św. Sabiny (wł. Basilica di Santa Sabina all’Aventino), najstarszą zachowaną w oryginalnym kształcie rzymską bazylikę w mieście, wybudowaną w latach 422-432. Wewnątrz świątyni przetrwały oryginalne drzwi cedrowe z V wieku, które są jednymi z najstarszych na świecie. Pochodzą one z czasów wzniesienia świątyni - przetrwała ponad połowa ich oryginalnych paneli, przedstawiających sceny biblijne.

Tuż obok rozciąga się Ogród pomarańczowy (wł. Giardino degli Aranci), z którego rozpościera się wspaniały widok na miasto. Kawałek dalej znajduje się kolejny z ogrodów, Giardino Storico di Sant' Alessio, który również stanowi interesujący punkt obserwacyjny.

Prawdziwym skarbem Awentynu jest Plac Kawalerów Maltańskich (wł. Piazza Cavalieri di Malta). Już sam plac, o ile nie jest zastawiony taksówkami i samochodami, wygląda bardzo przyjemnie - jednak prawdziwą ciekawostką jest widok z bramy prowadzącej do pałacu. Spoglądając przez dziurkę od klucza, niemal na wprost nas znajdzie się kopuła Bazyliki św. Piotra. Kiedyś była to atrakcja z kategorii "hidden gem", ale dziś tak wiele osób o niej wie, że każdego dnia ustawiają się przed nią długie kolejki.

Atrakcje Rzymu dla ambitnych

Fora cesarskie, Kolumna Trajana oraz Hale Trajana

Forum Romanum było najważniejszym z miejskich placów, ale wraz z rozwojem imperium obszar ten nie mógł sprostać rosnącym wymaganiom ówczesnej administracji. Pierwszy nad problemem tym pochylił się Juliusz Cezar, który zakupił tereny sąsiadujące z dotychczasowym forum i w połowie I stulecia p.n.e. rozpoczął budowę nowego publicznego placu. Na przestrzeni kolejnych 150 lat powstały jeszcze cztery fora, które ufundowali panujący cesarze.

Do dziś przetrwały ruiny każdego z tych kompleksów. Ich pozostałości poprzecinane są na kilka fragmentów przez dwie ulice: Via dei Fori Imperiali oraz Via Alessandrina - i to właśnie z poziomu obu z nich, a zwłaszcza tej drugiej, możemy je obejrzeć.

Najciekawsze z perspektywy turysty jest dawne Forum Trajana, gdzie przetrwały dwa ważne zabytki. Pierwszym z nich jest słynna Kolumna Trajana. Budowlę opasa długa na około 200 metrów spiralna płaskorzeźba, która przedstawia sceny z dwóch kampanii wojen dackich (z lat 102-103 oraz 105-106). Na całej jej długości, na 155 scenach, przedstawiono pełną historię konfliktu - od rozpoczęcia przygotowań aż po zakończenie działań wojennych. Na całej długości wstęgi można doliczyć się 2600 postaci. Sam Trajan występuje blisko 100 razy. Dzieło to widoczne jest z poziomu ulicy.

Kolejną atrakcją są Hale Trajana (Mercati di Traiano), czyli kilkupoziomowy, kryty kompleks z II stulecia. Obecnie na terenie zabytku działa Muzeum For Cesarskich (Mercati di Traiano Museo dei Fori Imperiali), o którym więcej napisaliśmy w artykule Hale Trajana w Rzymie: zwiedzanie muzeum for cesarskich.

Inne antyczne atrakcje ścisłego centrum Rzymu

Oprócz atrakcji Rzymu opisanych powyżej, w ścisłym centrum znajdziemy jeszcze kilka starożytnych pozostałości. Są to m.in.:

• Domus Aurea - położone pod wzgórzem Oppius (na północ od Koloseum) ruiny słynnego Złotego Domu cesarza Nerona. Pozostałości kompleksu zostały na długie wieki zapomniane, aż w epoce Renesansu przypadkowo na nie natrafiono, co doprowadziło do narodzin stylu w sztuce znanego pod nazwą groteska. Ruiny możemy zwiedzić podczas wycieczki z przewodnikiem.
• Teatr Marcellusa - z pierwowzoru wszystkich rzymskich teatrów przetrwała wyłącznie tylna ściana z dwoma rzędami arkad, którą włączono do późniejszej budowli - tuż obok zobaczymy Portyk Oktawii przyłączony do kościoła Sant'Angelo in Pescheria.
• Circus Maximus - z kolosalnego niegdyś obiektu przetrwały zaledwie resztki, a o dawnej świetności budowli świadczy wyłącznie kształt utworzonego w miejscu cyrku parku. Warto tu jednak podejść, aby spojrzeć na panoramę Palatynu.
• Bazylika św. Mikołaja w Więzieniu (wł. San Nicola in Carcere) - warto zatrzymać się przed tym kościołem i dokładnie obejrzeć ściany budynku. Od razu w oczy rzucą nam się antyczne kolumny - bazylikę zbudowano na bazie trzech stojących obok siebie świątyń z czasów republiki. Istnieje możliwość wejścia za niewielką opłatą do części podziemnej, gdzie zobaczymy fragmenty fundamentów wszystkich trzech świątyń.

Kwirynał z Pałacem Kwirynalskim oraz św. Stanisław Kostka

Na wschód od Fontanny di Trevi góruje Kwirynał, jedno z siedmiu starożytnych wzgórz Rzymu. W czasach republiki, na jego szczycie wzniesiono świątynię poświęconą Kwirynusowi, jednemu z głównych rzymskich bogów, od którego imienia prawdopodobnie pochodzi nazwa tego pagórka.

Obecnie rozległą część wzgórza zajmuje Pałac Kwirynalski (wł. Palazzo del Quirinale), dawny letni pałac papieski, który obecnie jest oficjalną siedzibą włoskiego prezydenta. Samo słowo Kwirynał jest wśród Włochów używane jako synonim ośrodka władzy. Podobnie jak my Polacy stosujemy określenie “na Wiejskiej” odnosząc się do naszego parlamentu, tak Włosi mówią "na Kwirynale" wypowiadając się o aktywnościach z udziałem głowy ich państwa.

Przednią fasadę pałacu otacza Plac Kwirynalski (wł. Piazza del Quirinale). W jego południowej części stanęła monumentalna Fontanna Dioskurów (wł. Fontana dei Dioscuri). Wodotrysk ten wyróżnia się wysokim obeliskiem, po obu stronach którego umieszczono pochodzące ze starożytnych kwirynalskich term posągi Kastora i Polluksa (synów Zeusa w mitologii greckiej) wraz z końmi. Plac Kwirynalski może być dobrym punktem widokowym, ale najlepszą perspektywę złapiemy tuż obok fontanny.

Nie każdy zdaje sobie sprawę, że Pałac Kwirynalski można odwiedzić w trakcie wycieczki z przewodnikiem - i naszym zdaniem jest to jedna z ciekawszych atrakcji Rzymu. Do wyboru mamy dwie opcje - teoretycznie darmowa trasa krótsza prowadząca jedynie po pałacu oraz trasa dłuższa w trakcie której zwiedzimy: pałac, ogrody i stajnie. Dlaczego mówimy, że pierwsza opcja jest teoretycznie darmowa? Ponieważ samo zwiedzanie jest bezpłatne, ale rezerwacji można dokonać wyłącznie online, a to kosztuje 1,50€. Podczas wizyty zobaczymy m.in. Wielką Salę, Kaplicę Paulińską, spiralne schody Schody Mascarino (jedne z pierwszych tego typu) oraz mozaiki pochodzące z Willi Hadriana w Tivoli

Sąsiadujący z Pałacem Kwirynalskim Kościół św. Andrzeja na Kwirynale (wł Chiesa di Sant'Andrea al Quirinale) jest z pozoru kolejną bogato zdobioną rzymską świątynią. Za projekt tego zbudowanego na planie elipsy kościoła odpowiadał Bernini, a jego wnętrze charakteryzuje typowy dla baroku przepych. Słynny Gian Lorenzo miał podobno stwierdzić, że jest to jego najdoskonalsze dzieło.

Dla wiernych z Polski, kościół ten ma wyjątkowe znaczenie. W przykościelnym klasztorze zamieszkał św. Stanisław Kostka, który zmarł przedwcześnie w swojej celi, będąc zaledwie 18-letnim chłopcem. Za niewielką opłatą możemy zwiedzić pomieszczenia klasztorne, w których zobaczymy marmurową rzeźbę przedstawiającą Stanisława na łożu śmierci.

Po zwiedzeniu świątyni św. Andrzeja warto skierować swoje kroki w stronę kościoła San Carlo alle Quattro Fontane, dzieła Francesco Borrominiego. Jego faliste kształty stanowią jedną z najwspanialszych realizacji epoki Baroku. Następnie można udać się na sąsiedni plac, otoczony zespołem czterech fontann umieszczonych w niszach (i rozmieszczonych w czterech końcach skrzyżowania). Nazwa placu to Quattro Fontane, co tłumaczy się po prostu jako "Cztery Fontanny". Niestety, lokalizacja fontann sprawia, że w ciągu dnia, z powodu dużego ruchu, niełatwo jest zrobić im zdjęcie i podziwiać je w spokoju. Fontanny są personifikacją dwóch rzek (Tyber oraz Arno) oraz bogiń (Diana i Junona).

Pałac Barberinich - Galleria Nazionale d'Arte Antica

Ród Barberini od początku XVI wieku mozolnie budował swoją pozycję w Rzymie, aby sto lat później stać się jedną z najważniejszych rodzin powiązanych z władzą kościelną. Zwieńczeniem ich starań był wybór Maffeo Barberiniego na papieża w 1623 roku. Nowy papież, który przyjął imię Urbana VIII, dał się poznać jako mecenas sztuki baroku; w końcu był jednym z głównych zleceniodawców największego mistrza tego okresu, Gian Lorenzo Berniniego.

Urban VIII w 1625 roku nabył niewielką willę na północno-wschodnim krańcu rione Trevi i rozpoczął przygotowania do budowy rodzinnej rezydencji. Przy jej budowie pracowało trzech wielkich architektów: Carlo Moderno, Borromini oraz Bernini. Efektem ich kooperacji był okazały pałac, jeden z największych w tamtym czasie, posiadający aż 187 pokojów oraz 11 klatek schodowych! Pałacowe wnętrza udekorowali najwięksi mistrzowie baroku, w tym Pietro de Cortona, który stworzył majestatyczny fresk sufitowy pt. "Triumf Bożej Opatrzności". Za pałacem rozciąga się przyjemny ogród, do którego prowadzą schody przypominające te prowadzące na Plac Kapitoliński.

Obecnie w pałacu działa Galleria Nazionale d'Arte Antica (pol. Muzeum Narodowe Sztuki Dawnej), gdzie na dwóch piętrach wystawiane są dziesiątki dzieł sztuki największych artystów z przełomu XV-XVII wieku. Kolekcja należała do rodów związanych z władzą kościelną, dlatego dominują w niej prace o motywie religijnym. Wśród autorów znajdziemy prace takich twórców jak: Caravaggia (m.in. Narcyz), Rafaela, Filippo Lippiego czy Guido Reniego. Oprócz obrazów zobaczymy także rzeźby oraz gobeliny. W pałacu w dobrym stanie zachowały się też oryginalne zdobienia, w tym sufitowe freski. Warto w tym miejscu wspomnieć, że muzeum to posiada dwie placówki - druga znajduje się w Pałacu Corsinich (wł. Palazzo Corsini) na Zatybrzu (naprzeciwko Villa Farnesina).

Nawet jeśli nie jesteście zainteresowani odwiedzeniem muzeum, warto rzucić okiem na sam pałac i znajdujący się na jego tyłach ogród. Na miłośników architektury baroku czekają tam dwie małe niespodzianki - kwadratowe schody projektu Berniniego (północna część pałacu) oraz schody w kształcie helisy projektu Borrominiego (po stronie południowej). Obie klatki schodowe możemy zobaczyć za darmo bez potrzeby kupowania biletu.

Plac Barberini - fontanny Berniniego i okoliczne zabytki

Chociaż Pałac Barberinich nie należy do najpopularniejszych rzymskich atrakcji, to wielu turystów udaje się na znajdujący się tuż obok Plac Barberinich (wł. Piazza Barberini), który swoją obecną sławę zawdzięcza słynnej Fontannie Trytona (wł. Fontana del Tritone) projektu Berniniego.

Sam plac w momencie przebudowy w XVII wieku wychodził bezpośrednio na Pałac Barberinich, ale dziś obie budowle oddzielają zabudowania. Część turystów skupia się jedynie na centralnym wodotrysku i nie zwraca uwagi na drugie dzieło barokowego mistrza - Fontannę delle Api (wł. Fontana delle Api), znajdującą się w północno-wschodnim rogu placu. Ta fontanna jest zdecydowanie mniejsza i ma formę pokrytej tekstem muszli. Warto zwrócić uwagę na pszczoły, które znajdują się w dolnej części struktury - trzy pszczoły na niebieskim tle tworzą herb rodowy Barberinich.

Ruszając z Piazza Barberini ulicą Via Vittorio Veneto, po chwili dotrzemy do Kościoła Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia Zakonu Kapucynów (wł. Santa Maria della Concezione dei Cappuccini). Aby dostać się do środka, musimy wspiąć się na szczyt wysokich schodów. Sam kościół może nie zachwyca w porównaniu do najważniejszych rzymskich świątyń, ale w środku zobaczymy nagrobek Aleksandra Benedykta Sobieskiego (drugiego syna króla Jana III Sobieskiego), dłuta barokowego mistrza Camillo Rusconiego. Znajdziemy go po lewej stronie od ołtarza.

Przy kościele działa Muzeum Zakonu Kapucynów (wł. Museo e Cripta dei Frati Cappuccini), którego integralną częścią jest jedna z bardziej niezwykłych atrakcji Rzymu: XVIII-wieczna krypta z kaplicami wypełnionymi kośćmi zmarłych zakonników. W przeciwieństwie do niektórych ossuariów, w których kości ułożone są jedna na drugiej, tutaj powieszono je na ścianach tworząc wymyślne motywy geometryczne. Na ścianach wiszą nawet habity ze szczątkami braci w środku! Według informacji zakonników, mogą się tu znajdować szczątki nawet 3700 osób. Warto podkreślić, że mimo obecności kości i szkieletów, nie jest to miejsce wyjątkowo mroczne - twórcy chcieli w sposób bardziej ekspresyjny ukazać granicę pomiędzy życiem doczesnym a pośmiertnym.

Podczas wizyty w muzeum zwiedzimy osiem tematycznych pomieszczeń poświęconych życiu Kapucynów. Jedno z nich poświęcono obrazowi przedstawiającemu medytującego św. Franciszka (wł. San Francesco in meditazione) pędzla Caravaggio. Artysta namalował ten obraz specjalnie dla Zakonu Kapucynów około 1603 roku.

Wejście do muzeum znajduje się poziom niżej od wejścia do kościoła (po prawej stronie). Niestety, atrakcja ta należy do drogich i nie każdy będzie zadowolony po wizycie.

Bazylika św. Klemensa - historia Rzymu w pigułce

Ruszając od Koloseum wzdłuż ulicy Via di S. Giovanni in Laterano, w mgnieniu oka dojdziemy do XII-wiecznej Bazyliki św. Klemensa (wł. Basilica di San Clemente al Laterano). Na pierwszy rzut oka jest to kolejny zabytkowy rzymski kościół. Do bazyliki prowadzi atrium ozdobione antycznymi kolumnami, a w jej wnętrzu zachwyca wspaniała mozaika w górnej części apsydy.

Jednakże to, co wyróżnia Bazylikę św. Klemensa, jest ukryte pod powierzchnią. W trakcie prac archeologicznych w połowie XIX wieku, zarządzający kościołem irlandzcy mnisi odkryli dwa dodatkowe poziomy pod podłogą obecnej bazyliki.

Poziom niżej znajduje się ozdobiona freskami wczesnochrześcijańska świątynia z IV wieku. Budowla, mająca kształt trzynawowej bazyliki, zachowała się w zadziwiająco dobrym stanie. Kościół pw św. Klemensa pojawił się już w zapiskach św. Hieronima ze Strydonu, ale aż do XIX wieku błędnie przypisywano go do XII-wiecznej budowli.

Ku jeszcze większemu zdumieniu mnichów, pod IV-wieczną bazyliką odkryto jeszcze jeden poziom, do którego można było zejść po masywnych antycznych schodach. Po przedostaniu się niżej odnaleziono starożytne zabudowania: świątynię poświęconą bóstwu Mitrze, wąski korytarz oraz rząd kolejnych pomieszczeń, które prawdopodobnie służyły jako magazyny (łac. horreum). Obecnie uważa się, że mogła to być imperialna mennica. W jednym z pomieszczeń zobaczymy strumień wody, będący częścią antycznej kanalizacji.

Trudno znaleźć lepsze miejsce w Rzymie, które pozwoliłoby na własne oczy zobaczyć, jak na przestrzeni dwóch tysięcy lat zmieniało się miasto. Mimo że zejście do niższych poziomów wymaga zakupu biletu wstępu, Bazylikę św. Klemensa możemy polecić wszystkim turystom, nie tylko tym zainteresowanym historią.

Il Gesu oraz kościół św. Ignacego - jezuickie perły baroku

Spacerując po historycznym centrum, warto zwrócić uwagę na dwie wspaniałe barokowe świątynie wzniesione przez jezuitów: Kościół św. Ignacego (wł. Chiesa di Sant' Ignazio di Loyola) oraz Kościół Jezuitów (wł. Chiesa del Gesù). W obu z nich możemy podziwiać imponujące freski na suficie, namalowane w stylu iluzjonistycznym, które wydają się być prawie trójwymiarowe.

W Kościele św. Ignacego warto zwrócić szczególną uwagę na tzw. fałszywą kopułę. Jest to malowidło na płótnie, które - oglądane pod odpowiednim kątem - przypomina wnętrze kopuły. Co ciekawe, zgodnie z pierwotnym projektem, kopuła w tym miejscu miała faktycznie powstać, ale zabrakło funduszy na jej realizację. Niestety, praca nie jest oryginałem, ale repliką, która powstała po zniszczeniach spowodowanych przez wybuch sąsiedniego magazynu prochu pod koniec XIX wieku.

Mauzoleum Augusta oraz Ołtarz Pokoju (Ara Pacis)

Przy placu Piazza Augusto Imperatore, wytyczonym w latach trzydziestych poprzedniego stulecia, odnajdziemy dwie spośród najważniejszych budowli pamiętających czasy augustiańskie, jak nazywano okres rządów Oktawiana Augusta, pierwszego z rzymskich cesarzy.

W centralnej części placu stoi mauzoleum, wzniesione jeszcze zanim Oktawian otrzymał tytuł Augusta. Spoczywają w nim najważniejsi członkowie dynastii julijsko-klaudyjskiej. Budowla, będąca największym grobowcem wzniesionym kiedykolwiek w starożytnym Rzymie, zachowała się jedynie częściowo. Po trwającej kilka lat restauracji, mauzoleum niedawno zostało udostępnione dla zwiedzających.

Z mauzoleum sąsiaduje oszklony pawilon, w którym przechowywany jest monumentalny ołtarz ofiarny, odtworzony z setek fragmentów. Jest to jeden z najwspanialszych przykładów monumentalnej rzeźby z okresu wczesnego cesarstwa. Ara Pacis, czyli Ołtarz Pokoju, powstał z inicjatywy rzymskiego senatu jako hołd dla Oktawiana Augusta, któremu udało się zakończyć okres niepokojów i zjednoczyć wszystkie rzymskie prowincje. Ten czas względnego spokoju jest dziś nazywany Pax Augusta (Pokój Augusta) lub Pax Romana (Pokój rzymski). Chcąc obejrzeć ten zabytek, musimy zakupić bilet wstępu, ewentualnie możemy spróbować zajrzeć do środka przez jedną z szyb od strony ulicy Lungotevere in Augusta.

Termy Karakalli - mniej znane atrakcje Rzymu

Położone nieco na uboczu ścisłego centrum Termy Karakalli z początków III wieku stanowią jedne z najbardziej imponujących pozostałości po starożytności. Mimo iż ich oryginalny dach nie przetrwał do naszych czasów, masywne ściany bez trudu pozwolą nam wyobrazić sobie pierwotne rozmiary tego kompleksu.

Via Giulia

Na tyłach wspominaego wcześniej Pałacu Farnese ciągnie się długa ulica Via Giulia, której pomysłodawcą był papież Juliusz II (stąd nazwa), a projektantem słynny Donato Bramante. Urzędujący w pierwszej połowie XVI wieku Juliusz, uważany jest za jednego z najbardziej ambitnych władców Państwa Kościelnego. Jego celem była wielka przebudowa miasta; to za jego pontyfikatu rozpoczęto budowę nowej Bazyliki św. Piotra i to on zlecił Michałowi Aniołowi namalowanie słynnego fresku na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej. Projekt ulicy Via Giulia uważany jest za jeden z najbardziej ambitnych planów przebudowy historycznego centrum od czasów starożytnych. Wzdłuż arterii powstało wiele willi z dziedzińcami oraz ogrodami na tyłach.

Spacerując ulicą, przejdziemy m.in. pod Łukiem Farnese (wł. Arco dei Farnesi). Jest to jeden z bardziej jaskrawych przykładów wyolbrzymionych aspiracji ówczesnych rzymskich arystokratów. Wspomniany wcześniej Aleksander Farnese wpadł na pomysł połączenia pałacu ze znajdującą się po drugiej stronie Tybru letnią willą Villa Farnesina. Arystokrata do współpracy zaprosił samego Michała Anioła, ale budowa mostu zakończyła się na postawieniu jednego łuku.

Kierując się dalej na północ, dojdziemy do Pałacu Ricci (wł. Palazzo Ricci), którego fasada pokryta jest, niestety ledwo widocznymi, freskami i malowidłami nawiązującymi do czasów antycznych. Jest to jeden z nielicznych przykładów zachowanych dekoracji tego typu w całym Rzymie.

Zbliżając się do końca ulicy Via Gulia po stronie północnej, możemy skręcić w Via dei Cimaroti i dojść do siedziby Banku Świętego Ducha (wł. Palazzo del Banco di Santo Spirito). Warto w tym miejscu wspomnieć, że był to pierwszy na świecie bank narodowy przyjmujący depozyty od osób prywatnych. Decyzję o założeniu banku podjął papież Paweł V w 1605 roku, ale budynek siedziby powstał niemal sto lat wcześniej na zlecenie Juliusza II i służył jako mennica. Za projekt odpowiadał ulubiony architekt głowy kościoła, Bramante.

Piazza Colonna - kolumna Marka Aureliusza i włoski parlament

Ruszając na północny wschód od Panteonu, w ciągu kilku minut dotrzemy do rione Colonna, które słynie ze starożytnych zabytków oraz pięknych pałaców. Jeżeli wyruszamy akurat spod Panteonu, możemy zaplanować trasę tak, aby minąć dobrze zachowaną i wysoką kolumnadę, będącą dawniej częścią świątyni Hadriana (wł. Il Tempio di Adriano). Jest to jeden z kilku przykładów starożytnych budowli, które z powodzeniem wkomponowano w późniejsze struktury. Kolumnadę możemy zobaczyć na placu Piazza di Pietra.

Kierując się dalej na północ ulicą Via dei Bergamasch, po chwili trafimy na Plac Colonna (wł. Piazza Colonna), którego środek ozdabia antyczna kolumna Marka Aureliusza. Reliefowe zdobienia na wysokiej konstrukcji zachowały się w zadziwiająco dobrym stanie i możemy je obejrzeć, obchodząc monument dookoła. Niestety, z powodu wysokości kolumny trudno dostrzec szczegóły czy konkretne sceny. Najlepszy widok będziemy mieć, jeśli spojrzymy na wschodnią ścianę konstrukcji. Najlepszy widok uzyskamy, spoglądając na wschodnią ścianę konstrukcji. Podobnie jak w przypadku Kolumny Trajana, Kolumna Marka Aureliusza również posiada wewnętrzne schody, które prowadzą na niedostępny dla zwykłych śmiertelników taras widokowy.

Ruszając dalej na zachód, dojdziemy do siedziby włoskiego parlamentu, naprzeciwko którego rozciąga się niewielki plac z egipskim obeliskiem.

Trójząb (Tridente) i Via del Corso

Kiedy po raz pierwszy spotkaliśmy się z określeniem Trójząb (wł. Tridente), od razu przypadło nam ono do gustu. Nazwa ta odnosi się do trzech długich i całkowicie prostych ulic, które rozchodzą się z Placu Popolo (Placu Wszystkich Ludzi) i prowadzą na południe tworząc formę przypominającą rzeczony trójząb.

Ulice w pierwotnym projekcie miały kierować ruch do trzech bazylik: Bazyliki św. Piotra, Bazyliki Matki Boskiej Większej oraz Bazyliki św. Jana na Lateranie. Stworzenie takiego układu wymagało ambitnej przebudowy w okresie od XV do XVII wieku, ale z perspektywy władców Państwa Kościelnego był to projekt najwyżej wagi - w końcu przy Placu Popolo znajdowała się najważniejsza z bram, przez którą do miasta wkraczały wszystkie oficjalne delegacje, a wspomniane wcześniej bazyliki były trzema najważniejszymi rzymskimi kościołami.

Obecnie trzy ulice (Via di Ripetta, Via del Corso, Via del Babuino) kończą się znacznie wcześniej, ale wystarczy stanąć na ich południowym końcu, żeby zobaczyć obelisk zdobiący Plac Wszystkich Ludzi.

Długa i stosunkowo wąską Via del Corso prowadzi od Placu Popolo aż do Placu Weneckiego, który znajduje się u stóp Kapitolu. Wzdłuż ulicy wzniesiono liczne pałace (obecnie użytkowane przez znane marki odzieżowe). Znajdziemy tu również kilka kościołów.

Będąc na miejscu warto skręcić w jedną z bocznych uliczek i zajrzeć do kościoła św. Wawrzyńca (wł. Basilica Parrochiale San Lorenzo in Lucina). Ta niepozorna świątynia skrywa kilka wartych uwagi dzieł sztuki. Nad ołtarzem głównym wisi obraz przedstawiający Jezusa Chrystusa na krzyżu pędzla Guido Reniego. Pierwsza kaplica na prawo od ołtarza należała do rodu Fonseca i zaprojektował ją Gian Lorenzo Bernini. Gabriel Fonseca był osobistym lekarzem papieża Innocentego X, co na pewno ułatwiło przekonanie słynnego artysty do współpracy. W lewym rogu zobaczymy popiersie grobowe dłuta barokowego mistrza, które przedstawia podobiznę osobistego papieskiego lekarza.

Przy ulicy Corso znajduje się też opisany przez nas w wcześniej Piazza Colonna.

Kierując się w stronę Placu Weneckiego, możemy również zajrzeć do Bazyliki Świętych Apostołów (wł. Basilica dei Santi XII Apostoli). Fasada tej świątyni nie przypomina kościoła, a raczej pałac.

W środku zobaczymy m.in.: Epitafium serca Marii Klementyny Sobieskiej oraz odnowioną kryptę, w której według tradycji przechowywane przywiezione do Rzymu relikwie apostołów Jakuba i Filipa.

Dzielnica św. Anioła - wypełniona historią najmniejsza dzielnica Rzymu

Dzielnica św. Anioła (Sant’Angelo), będąca najmniejszą z rzymskich rioni, posiada bardzo burzliwą historię. W czasach antycznych jej dzisiejsze granice pokrywały się z południowym krańcem Pola Marsowego. W okresie późnej Republiki i wczesnego Cesarstwa było to jedno z żywszych miejsc starożytnego miasta - funkcjonował tu targ warzywny na Forum Holitorium, a w drugiej połowie I wieku p.n.e. do użytku oddano Teatr Marcellusa.

Po upadku Cesarstwa obszar ten nadal odgrywał ważną rolę w życiu miasta, czemu sprzyjało jego położenie przy Moście Fabrycjusza (wł. Ponte Fabricio), który był jedną z głównych przepraw przez Tyber. Bogate rody, dążące do kontroli nad przeprawą, budowały w jej okolicy warowne twierdze - w obręb jednej z nich włączono fragmenty ścian wspomnianego wcześniej Teatru Marcellusa.

Kluczowym momentem w nowożytnej historii dzielnicy był rok 1555, kiedy to papież Paweł IV założył w jej granicach żydowskie getto (wł. Ghetto). Dzielnicę otoczono wysokimi murami, a bramy prowadzące do jej wnętrza zamykano od zmierzchu do świtu. Przesiedlono tu wszystkich rzymskich Żydów, co doprowadziło do zatłoczenia i przeludnienia. Nowi mieszkańcy musieli rozbudowywać domostwa w górę lub gnieździć się w istniejących budynkach.

Getto istniało w takiej formie aż do połowy XIX wieku. W 1848 roku papież Pius IX zezwolił Żydom na osiedlanie się poza murami getta, a mniej więcej 40 lat później rozpoczęto burzenie murów oraz znacznej części zaniedbanych budynków. Dziś spacerując wśród pięknych fasad aż trudno uwierzyć, że zaledwie 150 lat temu miejsce to wyglądało zgoła inaczej. Rzymskie getto było ostatnim tego typu miejscem w zachodniej Europie do czasu rozpoczęcia żydowskich prześladowań przez Niemców w latach 30. XX wieku.

Podczas istnienia getta przy Portyku Oktawii funkcjonował targ rybny. Obecnie na całej długości ulicy Via del Portico d’Ottavia działają koszerne restauracje serwujące dania kuchni żydowskiej.

Współcześnie Dzielnica św. Anioła jest jednym z przyjemniejszych miejsc w Rzymie i warto znaleźć chwilę na spacer jej krętymi uliczkami.

Podczas spaceru po dzielnicy warto zwrócić uwagę na:

• bramę antycznego Portyku Oktawii, będącą integralną częścią kościoła Sant'Angelo in Pescheria; to właśnie od tej świątyni pochodzi nowożytna nazwa dzielnicy,
• fragment ściany Teatru Marcellusa, którą wbudowano w XVI-wieczny pałac,
• Wielką Synagogę (wł. Tempio Maggiore di Roma), wybudowaną na początku XIX wieku; obecnie w jej wnętrzach działa m.in. muzeum,
• Fontanna Żółwi (wł. Fontana delle Tartarughe) - fontanna z XVI wieku, która swoją nazwę zawdzięcza żółwiom dodanym w XVII wieku przez słynnego Berniniego.

Spacerując po najmniejszym rzymskim rioni warto odwiedzić Pałac Mattei di Giove (wł. Palazzo Mattei di Giove), który powstał na początku XVII wieku na podstawie projektu Carlo Maderno. Był to jeden z pałaców należących do wpływowej rodziny Mattei. Obecnie w murach kompleksu działają ośrodki kulturalne (w tym lokalna dyskoteka), ale bez przeszkód można przekroczyć bramę pałacu i zobaczyć dwa wewnętrzne dziedzińce ozdobione popiersiami rzymskich cesarzy, fragmentami nagrobków czy sarkofagów oraz reliefami w stylu klasycystycznym.

Bez większej przesady możemy stwierdzić, że jest to jeden z najbardziej oryginalnych i intrygujących pałacowych dziedzińców w Rzymie. Trudno się temu dziwić, wszakże członkowie rodu zasłynęli jako mecenasi kultury i sztuki. Będąc na miejscu, możemy spróbować rzucić okiem przez okno do pokrytych freskami pomieszczeń na wyższym piętrze.

Largo di Torre Argentina - pozostałości antycznych świątyń i kocie sanktuarium

Dosłownie kilka kroków od Pałacu Mattei di Giove, choć już poza granicami rione św. Anioła, znajduje się kolejne stanowisko archeologiczne - Largo di Torre Argentina. Podczas wielkiej rozbudowy ulicy Corso Vittorio Emanuele II na początku XX wieku natrafiono na pozostałości republikańskich świątyń. Na światło dzienne udało się wydobyć cztery stojące obok siebie budowle, które nazwano kolejnymi literami: Świątynia A, Świątynia B, Świątynia C i Świątynia D. W czasach republiki, w Rzymie powstało wiele tzw. świątyń zwycięstwa. Zasłużeni generałowie otrzymywali prawo do budowy własnego przybytku, z czego skrzętnie korzystali. Budowli wzniesionych przez zasłużonych dowódców mogło być nawet kilkadziesiąt.

Stanowisko archeologiczne możemy zobaczyć z poziomu ulicy. Ruiny są delikatnie podświetlone wieczorem. Na rogu wydzielonego terenu stoi średniowieczna wieża Torre del Papito.

Wzgórze Wiminał - Termy Dioklecjana i Bazylika Matki Bożej Anielskiej i Męczenników

Położone pomiędzy Kwirynałem a Eskwilinem, wzgórze Wiminał pełniło w czasach antycznych funkcje mieszkalne i było gęsto zabudowane. Obecnie to wzniesienie jest najbardziej znane z kompleksu Term Dioklecjana, który powstał na początku IV wieku. Mimo że do dziś zachowały się jedynie fragmenty z tego olbrzymiego założenia, nowożytny układ ulic nawiązuje do kształtu słynnego kompleksu termalnego.

W XVI wieku centralna część budynku łaźni była wciąż w dość dobrym stanie, a ściany budowli dochodziły aż do sklepienia. Pomimo niezłego stanu zachowania, pozostałości po termach nie były wykorzystywana w żaden praktyczny sposób. Dopiero w 1560 roku papież Pius IV podjął decyzję o budowie kościoła wewnątrz zachowanych struktur i zaprosił wiekowego już Michała Anioła do przygotowania projektu. Renesansowy wizjoner zmarł rok po rozpoczęciu prac budowlanych.

Przy budowie term zginęło wielu chrześcijańskich niewolników, którzy pracowali w nieludzkich warunkach. Ich pamięć uczczono, nazywając nową świątynię Bazyliką Matki Bożej Anielskiej i Męczenników (wł. Santa Maria degli Angeli e dei Martiri).

Kościół składa się z dwóch części - owalnego przedsionka powstałego w miejscu tepidarium (ogrzewanego pomieszczenia służącego do odpoczynku) oraz samej bazyliki w miejscu frigidarium (krytego zimnego basenu).

Obecne główne drzwi do świątyni zaprojektował polski rzeźbiarz Igor Mitoraj, którego neoklasyczne prace zobaczymy w całej Europie (m.in. w Pompejach czy na obszarze stanowiska archeologicznego w Agrigento). Na podłodze świątyni umieszczono zegar słoneczny zaprojektowany przez Francesco Bianchiniego w 1703 roku.

Odwiedzając świątynię nie zapomnijmy zajrzeć do jednego z bocznych pomieszczeń, w którym przygotowano wystawę poświęconą starożytnym termom oraz historii kościoła (tablice w języku angielskim).

Na tyłach bazyliki, już po śmierci Michała Anioła, powstał kompleks klasztorny zakonu kartuzów, do budowy którego wykorzystano pozostałe fragmenty ruin Term Dioklecjana. Obecnie w środku działa muzeum - jedna z czterech placówek Narodowego Muzeum Rzymskiego (Museo Nazionale Romano). W środku zobaczymy m.in. ścianę otwartego basenu (łac. natatio) w oryginalnej wysokości, Wielki Krużganek (jego projekt przypisuje się Michałowi Aniołowi, ale powstał prawdopodobnie już po śmierci renesansowego mistrza) oraz wielką kolekcję tablic i innych elementów ze starożytnymi napisami. Na ostatnim piętrze muzeum otworzono wystawę poświęconą czasom prehistorycznym na obszarze rzymskiego Lacjum. Wejście do muzeum znajduje się od ulicy Viale Enrico de Nicola.

Pałac Massimo alle Terme - arcydzieła sztuki antycznej

Warto w tym miejscu wspomnieć, że Narodowe Muzeum Rzymskie (Museo Nazionale Romano) składa się z czterech placówek: Term Dioklecjana, Pałacu Massimo alle Terme, Pałacu Altemps oraz Krypty Balbi. Wszystkie z nich możemy odwiedzić w ciągu tygodnia kupując bilet łączony w cenie 12€. Jest to bardzo opłacalna oferta biorąc pod uwagę fakt, że cena pojedynczej wejściówki do każdego z muzeów to aż 10€.

Pałac Massimo alle Terme (wł. Palazzo Massimo Alle Terme), który oddalony jest o zaledwie kilka kroków od Term Dioklecjana odnajdziemy, w naszej opinii należy do ścisłej czołówki rzymskich muzeów. Gdybyśmy mieli wybrać dwie placówki, w których najlepiej zapoznamy się ze sztuką starożytnego Rzymu, byłyby to: Pałac Massimo alle Terme oraz Muzea Kapitolińskie. Osobiście uwielbiamy muzeum w Pałacu Massimo i udało nam się odwiedzić je już kilkukrotnie, za każdym razem odnajdując w nim nowe skarby.

Muzeum zajmuje cztery kondygnacje (a dokładniej trzy piętra plus piwnica), i nie dajmy się zmylić temu, że na parterze zwiedzimy tylko kilka sal z wystawami czasowymi oraz stałymi. W części podziemnej wystawiono olbrzymią kolekcję monet - od czasów antycznych aż do czasów współczesnych. Tylko w samym skarbcu osoby zainteresowane numizmatyką mogą spędzić ponad godzinę. W innym z pomieszczeń w podziemiach zobaczymy znaleziska grobowe, w tym mumię dziewczynki, która przetrwała w zadziwiająco dobrym stanie.

Na pierwszym piętrze wystawiono m.in. rzeźby (takie jak słynna kopia "Dyskobola"), popiersia, majestatyczny sarkofag z motywem militarnym, fragmenty z brązu odnalezione na statkach wyłowionych z jeziora Nemi oraz wyroby z kości słoniowej.

Unikalne skarby znajdziemy również na drugim piętrze.gdzie wystawiono mozaiki ścienne i podłogowe oraz freski ozdabiające ściany odkrytych rzymskich domów i pałaców. Malowidła ścienne są wystawione z zachowaniem proporcji - przygotowano specjalne sale o rozmiarach takich, jak oryginalne rzymskie pomieszczenia.

W środku możemy spędzić nawet do 2-3 godzin.

Tuż obok muzeum znajduje się główny rzymski dworzec kolejowy Termini, przed którym, w północno-wschodnim rogu placu Piazza dei Cinquecento, zachował się długi fragment murów pochodzących jeszcze z czasów republiki (tzw. mury serwiańskie). W południowo-zachodnim krańcu placu znajdziemy także polski ślad - pomnik Jana Pawła II (wł. Statua di San Giovanni Paolo II), choć prawdę mówiąc sami mieliśmy niemały problem, żeby rozpoznać w nim postać polskiego papieża.

Kościół Matki Bożej Zwycięskiej (ekstaza św. Teresy Berniniego) oraz fontanna Mojżesza

Odchodząc od Term Dioklcjana ulicą Via Vittorio Emanuele Orlando, dotrzemy do otoczonego zabytkami Placu św Bernarda (Piazza San Bernardo). Turyści z reguły przybywają tu w celu odwiedzenia Kościoła Matki Bożej Zwycięskiej (wł. Santa Maria della Vittoria) oraz ewentualnie zobaczenia Fontanny Mojżesza.

Charakterystyczna Fontanna Mojżesza powstała w XVI wieku jako reprezentacyjne zakończenie nowożytnego akweduktu Acqua Felice. Oficjalna nazwa wodotrysku to Fontana dell'Acqua Felice, ale obecnie mało kto jej używa.

W kościele Matki Bożej Zwycięskiej znajduje się słynna rzeźba dłuta Berniniego przedstawiająca Ekstazę św. Teresy (lewa kaplica przy ołtarzu), która zyskała popularność dzięki twórczości wspomnianego już wcześniej Dana Browna. Oglądając rzeźbę dobrze jest zdawać sobie sprawę, że Bernini do stworzenia całej grupy (święta, anioł i chmura) wykorzystał zaledwie jeden duży blok kamienia.

Wezwanie kościoła nawiązuje do zwycięstwa wojsk katolickich w bitwie na Białej Górze z 8 listopada 1620 roku, podczas której rozbito wojska czeskich protestantów. Po prawej stronie ołtarza, przy jednej z kaplic, znajduje się nieco ukryte wejście do zakrystii. Jej wnętrze zdobią cztery olbrzymie płótna przedstawiające przebieg bitwy. Na miejscu zobaczymy również proporce bitewne oraz relikwiarze. Zakrystia jest ogólnodostępna i znajduje się w niej sklepik.

Po drugiej stronie ulicy wzniesiono Kościół św. Zuzanny (wł. Chiesa di Santa Susanna alle Terme di Diocleziano). W miejscu tej świątyni już prawdopodobnie w III wieku znajdowało się miejsce spotkań chrześcijan, ale dzisiejsza budowla datowana jest na XVI wiek. Jednonawowy kościół ozdabiają malowidła przedstawiające sceny z życia św. Zuzanny.

Wielu turystów spacerujących po okolicy omija trzecią świątynię znajdującą się przy Placu Świętego Bernarda - Kościół św. Bernarda przy Termach (wł. Chiesa di San Bernardo alle Terme).

Kościół wzniesiono wykorzystując jeden z okrągłych pawilonów zamykających portyki otaczające centralną część Term Dioklecjana. Co prawda zewnętrzna fasada budowli jest nowożytna i nie przypomina w żaden sposób starożytnej struktury, jeśli jednak obejdziemy ją bokiem, zauważymy antyczne cegły. Centralną część kościoła tworzy rzymska rotunda, będąca miniaturą słynnego Panteonu o średnicy 22 metrów. Będąc na miejscu, warto zajrzeć do środka i spojrzeć na kasetonowe zdobienia kopuły.

Jeśli będziemy szli do Term Dioklecjana szeroką arterią Via Nazionale, warto po drodze zajrzeć do znajdującej się poniżej poziomu ulicy Bazyliki św. Witalisa (wł. Basilica di Santi Vitale e Compagni Martiri in Fovea). Ściany świątyni "ozdabiają" malowidła przedstawiające chrześcijańskich świętych w trakcie ich męczeńskiej śmierci.

Janikulum - taras widokowy, fontanna oraz Tempietto - perła renesansu

Górujące nad Zatybrzem wzgórze Janikulum (wł. Gianicolo) słynie z tarasu widokowego (wł. Terrazza del Gianicolo), z którego rozpościera się jeden z lepszych widoków na miasto.

Ruszając na szczyt wzgórza z centrum Zatybrza, miniemy dwa wspaniałe zabytki: klasztor i kościół św. Piotra na Złotym Wzgórzu (wł. Chiesa di San Pietro in Montorio) oraz fontannę dell'Acqua Paola (wł. Fontana dell'Acqua Paola), którą potocznie nazywa się Il Fontanone, czyli Wielka Fontanna.

Kościół św. Piotra i sąsiadujący z nim klasztor możemy odwiedzić, chociaż w świątyni odbywają się często śluby i w tym czasie nie będziemy mogli rozejrzeć się w środku. Kościół nie wyróżnia się swoją fasadą, ale skrywa w sobie kilka skarbów. Szczególnie warte uwagi są dwie kaplice: bogato zdobiona Kaplica Raimondi (wł. Cappella Raimondi) projektu Berniniego (druga po lewej) oraz dedykowana św. Pawłowi kaplica Cappella del Monte (po prawej stronie)

Prawdziwą perłą Kościoła św. Piotra na Złotym Wzgórzu jest Świątynia Bramantego (wł. Tempietto del Bramante), czyli wolno stojąca okrągła kaplica, którą znajdziemy na przykościelnym wewnętrznym dziedzińcu. Słowo tempietto możemy przetłumaczyć jako "małą świątynię".

Za projekt budowli odpowiadał Donato Bramante, który inspirował się antycznymi budowlami, takimi jak Świątynia Westy z Forum Romanum. Kaplica otoczona jest 16 kolumnami, nad którymi góruje balkon okalający kopułę. Budowla uważana jest za jeden z najlepszych rzymskich przykładów okresu wysokiego renesansu.

Kaplicę ufundowali hiszpańscy władcy: Ferdynand Aragoński oraz Izabela Katolicka, którzy w ten sposób chcieli uczcić pamięć swojego przedwcześnie zmarłego syna oraz ukrzyżowanego św. Piotra.

Wzgórze Eskwilin

W okresie republiki część wzgórza Eskwilin znajdowała się poza murami otaczającymi miasto. W tym czasie na zewnątrz powstawały cmentarze, a wewnątrz ogrody (łac. horti) oraz wille. Po rozszerzeniu granic miasta Murami Aureliana obszar ten wykorzystywali najważniejsi Rzymianie, którzy wznosili tu swoje rezydencje. Część znalezisk z tego okresu zobaczymy w Muzeach Kapitolińskich.

W czasach nowożytnych na wzgórzu również powstawały pałace, choć okolica ta była głównie wykorzystywana przez rolników. Dopiero w XVI wieku wprowadzono bardziej zorganizowany układ ulic, który uległ zmianom po zjednoczeniu Włoch w XIX wieku. W 1870 roku, kiedy Rzym został stolicą kraju, przyspieszyła budowa nowych pałaców i budynków, a także reorganizacja średniowiecznego układu urbanistycznego.

Obecnie Eskwilin, a dokładniej obszar na wschód od dworca Termini do wysokości placu Piazza Vittorio Emanuele II, nie jest najprzyjemniejszym miejscem w Rzymie. Majestatyczne dawniej pałace są dziś odrapane, okolica jest dość brudna i szara, a towarzystwo nie zawsze zachęca do spacerów. Znajdziemy tu za to kilka mniej znanych atrakcji Rzymu, które nie zajmują pierwszych miejsc w przewodnikach.

Z perspektywy turysty poszukującego mniej znanych atrakcji, trudno o lepsze miejsce niż niepozorny Kościół św. Bibiany (wł. Parrocchia Santa Bibiana), który zlokalizowany jest bezpośrednio przy torach. Za głównym ołtarzem stoi rzeźba św. Bibiany, dłuta samego Gian Lorenzo Berniniego, a lewą ścianę głównej nawy pokrywają sceny z życia świętej autorstwa Pietro da Cortony. Za malowidła po stronie prawej odpowiadał z kolei pochodzący z Toskanii Agostino Ciampelli.

Jeśli miniemy kościół i ruszymy tunelem wzdłuż ulicy Via di Santa Bibiana dojdziemy do jednej z bram Murów Aureliana - Porta Tiburtina. To dawne wejście do miasta zachowało się w dobrym stanie, ale sama okolica jest mało przyjemna. Lepiej nie chodzić tam po zmroku lub samotnie.

Ruszając z powrotem w głąb dzielnicy warto rzucić okiem na Łuk Galiena (wł. Arco di Gallieno). Budowla powstała prawdopodobnie w IV wieku p.n.e. i początkowo była jedną z bram murów serwiańskich. Brama prowadziła na wzgórze Eskwilin; stąd historyczna nazwa: Brama Eskwilińska (wł. Porta Esquilina). Obecnie łuk lekko się zapada i przylega do kościoła S. Maria Maggiore in S. Vito oraz budynku mieszkalnego po drugiej stronie.

Część turystów szukających ukrytych atrakcji Rzymu natrafia na tzw. Alchemiczne lub inaczej Magiczne Drzwi (Porta Alchemica/Porta Magica) leżące na terenie placu (parku) Piazza Vittorio Emanuele II. Te stojące samotnie i wypełnione symbolami alchemicznymi drzwi prowadziły do wybudowanego pod koniec XVII pałacu, po którym nie ma już jednak śladu. Trudno nam jednoznacznie stwierdzić, czy warto się tu fatygować tylko dla nich. Po pierwsze zobaczymy je tylko z dalszej odległości zza siatki, a po drugie sam park nie jest najprzyjemniejszym miejscem.

Kierując się na zachód od Piazza Vittorio Emanuele II oraz Łuku Galiena trafimy na bardziej przyjemną część dzielnicy, której ozdobą jest Bazylika Matki Bożej Większej (wł. Basilica Papale di Santa Maria Maggiore). Jest to jedna z bazylik papieskich. W środku pochowano barokowego mistrza Berniniego, ale grób artysty w niczym nie przypomina jego monumentalnych dzieł.

Odwiedzając bazylikę możemy rozważyć wycieczkę z przewodnikiem po niedostępnej części świątyni. W trakcie zwiedzania wkroczymy do podziemi, zajrzymy do Sal Papieży, wejdziemy na umiejscowioną nad głównym wejściem i pokrytą mozaikami loggię oraz rzucimy okiem na spiralne schody zaprojektowane przez Berniniego.

Więcej o etymologii nazwy świątyni i nie tylko przeczytacie w naszym artykule Bazylika Matki Bożej Większej - bazylika papieska w Rzymie

Nie wszyscy turyści zdają sobie sprawę, że kilka kroków od Bazyliki Matki Bożej Śnieżnej znajdziemy jeszcze dwa ważne kościoły, które skrywają w sobie kilka unikalnych skarbów.

Ruszając na zachód ulicą Piazza dell’Esquilino, a poźniej skręcając w lewo Via Urbana, dojdziemy do Bazyliki św. Pudencjany (wł. Basilica di Santa Pudenziana). Świątynia powstała pod koniec IV wieku w miejscu dawnego domu modlitewnego (możliwe, że najstarszego w Rzymie) i obok rzymskich łaźni. Jest prawdopodobne, że w domu modlitewnym leczył się i przebywał św. Piotr. Chcąc wejść do bazyliki musimy zejść schodami z poziomu ulicy.

Bazylika św. Pudencjany różni się od monumentalnych rzymskich kościołów; jest zdecydowanie mniejsza, a jej centralna (jedyna) nawa wydaje się dość skromna. Po przekroczeniu progu kościoła w oczy niemal od razu rzuca się mozaika nad apsydą, która przedstawia Jezusa Chrystusa z monumentalną zabudową na drugim planie. Jest to jedna z najstarszych rzymskich mozaik i datowana jest na początek V wieku. Jeśli przyjrzymy się bliżej to zauważymy, że postacie po obu stronach Zbawiciela różnią się od siebie. Postacie po prawej stronie (bez widocznych ramion) zastąpiły zniszczony fragment oryginalnej dekoracji.

Pod koniec XIX wieku przy prawej ścianie postawiono grobowiec polskiego kardynała Włodzimierza Czackiego, nad którym widnieje napis w języku polskim.

Odwiedzając świątynię warto też zwrócić uwagę na bogato zdobioną boczną Kaplicę Caetani, która zaprojektował Carlo Maderno.

Ruszając w przeciwnym kierunku od Bazyliki Matki Bożej Snieżnej dojdziemy do Bazyliki św. Praksedy (wł. Basilica di Santa Prassede, wejście od ulicy Via di Santa Prassede). Również tutaj zobaczymy mozaiki, choć o kilka wieków starsze. Największa z nich ozdabia apsydę i przedstawia Chrystusa otoczonego apostołami oraz świętymi. Kolejne z mozaik znajdują się na sklepieniu oraz ścianach niewielkiej Kaplicy św. Zenona. Z Kaplicy św. Zenona możemy przejść do kolejnej kaplicy, gdzie według tradycji stoi kolumna przy której biczowano Syna Bożego.

Odwiedzając kościół warto zwrócić uwagę na malowidła ścienne w głównej nawie oraz na starożytne kolumny będące częścią ścian.

Według tradycji Pudencjana oraz Prakseda były córkami św. Pudensa, który w Nowym Testamencie przedstawiony jest jako jeden z pierwszych nawróconych rzymskich senatorów. Obie córki miały jakoby zginąć ukarane za grzebanie ciał chrześcijańskich męczenników.

Monti - Mojżesz dłuta Michała Anioła oraz jedna z bardziej klimatycznych części Rzymu

Dolną część wzgórza Eskwilin zajmuje dzielnica Monti, będąca jednym z bardziej urokliwych obszarów włoskiej stolicy. Choć, podobnie jak w górnej części Eskwilinu, można tu natrafić na odrapane fasady historycznych budynków, to jednak wszystko wydaje się tutaj bardziej zadbane, a sam spacer po okolicyjest po prostu przyjemniejszy.

Większość turystów pojawia się w Monti poszukując Bazyliki Św. Piotra w Okowach (wł. San Pietro in Vincoli), której wnętrze skrywa jedno z najważniejszych rzymskich dzieł sztuki - ponad dwumetrową rzeźbę Mojżesza, dłuta Michała Anioła. Mojżesz przedstawiony jest w postaci siedzącej, z długą brodą i... rogami. Diabelski atrybut w kontekście Mojżesza pojawiał się w sztuce nad wyraz często, do czego przyczynił się prawdopodobnie błędny przekład z hebrajskiego na łacinę, będący dziełem Hieronima ze Strydonu.

Rzeźba Mojżesza stanowi część monumentu nagrobnego papieża Juliusza II. Zgodnie z pierwotnymi planami grobowiec miał być znacznie większy (docelowo monument miało otaczać ponad 40 posągów!), ale ostatecznie papież skierował wysiłki Michała Anioła do Kaplicy Sykstyńskiej.

Nazwa świątyni odnosi się do relikwiarza umieszczonego pod głównym ołtarzem, w którym według tradycji przechowywane są łańcuchy, którymi więziono św. Piotra w Jerozolimie.

Uwaga! Kościół w środku dnia jest zamykany na kilka godzin.

Atrakcje w Rzymie poza utartym szlakiem

Bazylika Świętego Krzyża z Jerozolimy i okoliczne rzymskie ślady

Szukając starożytnych zabytków dalej od głównych tras turystycznych, możemy udać się na południowo wschodni kraniec Eskwilinu. Pamiętajmy jednak, że nie jest to obszar turystyczny i lekko zaniedbana okolica nie każdemu przypadnie do gustu.

Znajdziemy tam m.in. bramę Porta Maggiore, która była jednym z wejść w Murze Aureliana. Konstrukcja powstała jednak dużo wcześniej niż słynna fortyfikacja, bo już w 38 roku na zlecenie cesarza Klaudiusza. Początkowym założeniem Wielkiej Bramy (wł. Porta Maggiore) było połączenie dwóch akweduktów: Aqua Claudia i Anio Novus. Dopiero w III wieku konstrukcja została włączona w struktury nowych Murów Aureliana. Po zewnętrznej stronie bramy zachował się grobowiec piekarza Marka Wergiliusza Eurysacesa z I wieku. Ten przykład starożytnej sztuki sepulkralnej był, od 403 roku aż do pierwszej połowy XIX wieku, częścią fortyfikacji obronnych. Papież Grzegorz XVI w 1838 roku zlecił rozebranie bastionów, dzięki czemu udało się odsłonić fragment starożytnego monumentu. Od bramy odchodzą dobrze zachowane mury, na szczytach których zobaczymy przebieg akweduktów.

Okazały fragment akweduktu Aqua Claudia (wł. Acquedotto Claudio) zajmuje większość pobliskiego parku Via Statilia (wł. Parco di via Statilia). Przez ten wąski i długi skwer przebiega wodociąg wzniesiony w czasach cesarza Nerona.

Ruszając od bramy Porta Maggiore na południe ulicą Via Eleniana, dotrzemy do Bazyliki Świętego Krzyża z Jerozolimy (wł. Basilica di Santa Croce in Gerusalemme), która swoją nazwę zawdzięcza przechowywanym w jednej z jej kaplic relikwiom, rzekomo pochodzącym z dnia ukrzyżowania Jezusa Chrystusa. Są to m.in. fragment krzyża, fragment tabliczki (Titulus Crucis) powieszonej według legend na krzyżu Jezusa Chrystusa, ciernie (rzekomo będące częścią korony) oraz gwóźdź.

Bazylika powstała na miejscu imperialnego pałacu nazywanego Sessorium (Palatium Sessorianum), w którym mieszkała matka Konstantyna Wielkiego Helena. Pałac wzniósł na początku III wieku cesarz Septymiusz Sewer jako równoważny do Palatynu obiekt rezydencjonalny. W ramach kompleksu pałacowego powstał m.in. cyrk oraz Amfiteatr Castrense (wł. Amphitheatrum Castrense). Pałac Sessorium znalazł się na trasie Muru Aureliana i został do niego włączony. Jeżeli stanąć po drugiej stronie muru przy ulicy Viale Castrense, od razu zauważymy charakterystyczny kształt półkola amfiteatru.

Helena nie planowała budowy okazałej świątyni w dzisiejszym kształcie. Matka cesarza po prostu wydzieliła kaplicę w pałacu, w której przechowywano relikwie. Obecny kształt bazyliki jest efektem przebudowy rezydencji, zleconej przez papieża Lucjusza II w XII wieku, oraz późniejszych prac przeprowadzonych w XVIII wieku. Czysto barokowym dodatkiem jest eliptyczne atrium, które prowadzi do głównej części bazyliki.

Kaplica z relikwiami znajduje w pomieszczeniu położonym za ołtarzem głównym (wejście znajduje się na końcu lewej nawy). Do kaplicy prowadzą schody, wzdłuż których wystawiono tablice informacyjne. Wśród eksponatów można zobaczyć również kopię Całunu Turyńskiego.

Bezpośrednio pod salą z relikwiami znajduje się ozdobiona mozaikami kaplica św. Heleny. Oba pomieszczenia nie są jednak ze sobą połączone, a zejście do kaplicy św. Heleny znajdziemy na końcu prawej nawy.

W bazylice nie wolno robić zdjęć.

Katakumby w Rzymie

Tereny wokół historycznego centrum Rzymu charakteryzują się występowaniem tufu wulkanicznego, który stanowił idealny materiał do drążenia podziemnych wczesnochrześcijańskich cmentarzysk, zwanych katakumbami. Mimo że wbrew powszechnej opinii nie były to sekretne miejsca (tak rozległe kompleksy były trudne do przeoczenia), stanowią one jedne z najbardziej tajemniczych atrakcji Rzymu. Dodatkowo, ich wnętrza kryją unikatowe wczesnochrześcijańskie malowidła.

W Rzymie do zwiedzania udostępniono kilka kompleksów katakumb, które zwiedzamy w trakcie wycieczki z przewodnikiem. Do najpopularnieszych należą Katakumby św. Sebastiana (wł. Catacombe San Sebastiano) oraz Katakumby św. Kaliksta (wł. Catacombe di San Callisto), które położone są stosunkowo niedaleko siebie przy Via Appia.

Na północ od historycznego centrum Rzymu - Bazylika św. Agnieszki oraz wczesnochrześcijańskie mauzoleum

Większość turystów kojarzy katakumby z obszarem na wschód od murów miejskich, jednak także po stronie północnej wydrążono wielokilometrowe tunele. Możliwe do odwiedzenia są tam Katakumby Priscilli (wł. Catacombe di Priscilla) oraz Katakumby św. Agnieszki (wł. Catacombe di Sant’Agnese). Warto mieć jednak na uwadze, że w przeciwieństwie do cmentarzysk przy Via Appia, te na północ od starożytnego miasta nie są aż tak imponujące; są znacznie mniejsze i były wykorzystywane przez biedniejszą część społeczeństwa, stąd brak bogato zdobionych pomieszczeń.

Chociaż naszym zdaniem Katakumby św. Agnieszki nie są atrakcją, dla której warto specjalnie oddalać się od centrum, to otaczający je kompleks budynków chrześcijańskich może zainteresować turystów szukających mniej znanych atrakcji.

Wejście do katakumb znajduje się tuż obok Bazyliki św. Agnieszki za Murami (wł. Basilica di Sant'Agnese fuori le mura). Świątynia ta powstała w VII wieku tuż nad grobem młodej męczennicy. W jej wnętrzu warto zwrócić uwagę na mozaikę bizantyjską przedstawiająca świętą otoczoną przez papieży (Symmachusa i Honoriusza I), która datowana jest na okres budowy świątyni. W krypcie zobaczymy wnękę, w której umieszczono relikwię korpusu św. Agnieszki (jej głowa znajduje się w opisanym przez nas wcześniej kościele św. Agnieszki w Agonie przy Piazza Navona) oraz jej przybranej siostry św. Emerencjany.

Do kościoła możemy wejść od położonej niżej ulicy Via di Sant’Agnese lub od przebiegającej wyżej Via Nomentana.W drugim przypadku wchodzimy przez dziedziniec, a następnie schodzimy krytymi schodami, których ściany pokryte są fragmentami wczesnochrześcijańskich sarkofagów oraz tablic nagrobnych. Jeden z grobowców, największy blisko drzwi do kościoła po stronie prawej (patrząc w stronę świątyni), według tradycji należał do św. Agnieszki.

Ponad nowożytną bazyliką zachowały się dwie konstrukcje jeszcze z czasów antycznych: Mauzoleum Konstantyny (wł. Mausoleo di Santa Costanza) oraz ruiny wczesnochrześcijańskiej bazyliki wzniesionej przez Konstantyna Wielkiego. Są to jedne z najstarszych wczesnochrześcijańskich budowli w Wiecznym Mieście.

Dawniej obie budowle stanowiły jedność, a do mauzoleum można było wejść bezpośrednio z bazyliki. Do dziś w świetnym stanie zachował się zbudowany na planie centralnym grobowiec, który powstał na polecenie córki cesarza Konstantyny. Wewnątrz szczególnie warte uwagi są odnowione mozaiki na sklepieniu, które na całej długości pokrywają zewnętrzne obejście. Na wprost od wejścia stoi monumentalny sarkofag Konstantyny z marmuru. Jest to jednak tylko kopia, gdyż oryginał znajduje się w Muzeach Watykańskich. Budowla nie bez przesady uważana jest za jedną z najlepiej zachowanych wczesnochrześcijańskich struktur Rzymu.

Wejście do mauzoleum jest darmowe. Uwaga! Grobowiec zamykany jest na kilka godzin w środku dnia.

Z wczesnochrześcijańskiej bazyliki niestety nie zachowało się wiele - do dzisiaj istnieją jedynie ściany, które zobaczymy zza płotu. Korzystając z okazji warto wspomnieć, że pierwsze bazyliki wzniesione po ogłoszeniu edyktu mediolańskiego nie były wykorzystywane w sposób znany dziś. Służyły bardziej jako miejsca spotkań, organizowano w nich np. uroczyste stypy, a także wykorzystywano je jako cmentarze.

Quartiere Coppedè - rzymska secesja

Turyści dysponujący wolnym czasem i szukający mniej klasycznej architektury, mogą udać się do niewielkiego kwartału Coppedè (wł. Quartiere Coppedè). Na początku XX wieku pod przewodnictwem architekta Gino Coppedè wzniesiono tu blisko 20 pałaców i prawie 30 willi.

Każdy z wybudowanych budynków jest inny, a w wielu przypadkach brak jest jednego wiodącego stylu. Przyglądając się fasadom, możemy zaobserwować wpływy m.in. starożytnej (zarówno greckiej, jak i rzymskiej), gotyckiej, barokowej czy secesyjnej (Art Nouveau). Bardziej złośliwi mogli by przyrównać dzielnicę do architektonicznego wesołego miasteczka, ale budynki naprawdę przyciągają oko i sprawiają, że jest to jedno z najbardziej niepowtarzalnych miejsc w Rzymie.

Głównym punktem Quartiere Coppedè jest Plac (rondo) Mincio (wł. Piazza Mincio), w centrum którego znajduje się Fontanna Żab (wł. Fontana delle Rane). Stając na środkowej wyspie, możemy z odpowiedniej perspektywy obejrzeć okoliczne budynki, w tym pokryty motywami z Florencji i będący kompilacją różnych stylów architektonicznych niesymetryczny budynek zwany Villini delle Fate (co można przetłumaczyć jako Chatka/Domek z bajki).

Mimo że Quartiere Coppedè zajmuje niewielki obszar, to sympatycy niekonwencjonalnej architektury z pewnością nie będą żałować wyprawy poza centrum miasta.

Wzgórze Celius - Bazylika św. Szczepana i inne atrakcje

Sąsiadujące z Palatynem wzgórze Celius nie należy do najpopularniejszych obszarów Rzymu i często jest pomijane przez turystów układających plan zwiedzania. Na wzgórzu Celius znajdziemy jednak przynajmniej dwa mniej znane zabytki, dla których warto tu zawitać.

Pierwszym z nich jest Bazylika św. Szczepana na wzgórzu Celius (wł. Basilica di Santo Stefano Rotondo al Celio) z V wieku, będąca jedną z najbardziej nietypowych świątyń katolickich w Rzymie. Jej wyjątkowość wynika z architektury - jak sama nazwa wskazuje, jest to jedna z nielicznych wczesnochrześcijańskich świątyń w Rzymie zbudowanych na planie okręgu. Jej wewnętrzną część otoczona jest kolumnadą z obejściem, a zaglądając do środka możemy poczuć atmosferę świątyni z pierwszych wieków chrześcijaństwa.

Niektórzy turyści odwiedzający bazylikę doznają niemałego szoku przyglądając się XVI-wiecznym malowidłom ściennym, na których w sposób bardzo realistyczny przedstawiono losy (dokładniej mówiąc, śmierć i tortury) chrześcijańskich męczenników.

Zaledwie kilka minut spacerem od okrągłej świątyni odnajdziemy Bazylikę świętych Jana i Pawła na Celiusie (wł. Basilica dei Santi Giovanni e Paolo al Celio). Po drodze przejdziemy pod rzymską bramą (wł. Arco di Dolabella), nad którą przechodzi fragment akweduktu Nerona (wł. Acquedotto di Nerone). Naprzeciwko bramy, po drugiej stronie ulicy, samotnie stoi inna pozostałość po tym antycznym wodociągu. Warto dodać, że nazwa bazyliki nie odnosi się do apostołów, ale do dwóch rzymskich braci-męczenników.

Pierwszą rzeczą, która przykuje naszą uwagę podczas zbliżania się do świątyni, będzie siedem średniowiecznych łuków przylegających do bocznej ściany kościoła i przerzuconych nad ulicą Clivo di Scauro. Mimo że łuki pochodzą z epoki średniowiecza, droga ta istniała już w czasach antycznych.

Do wnętrza bazyliki prowadzi portyk ozdobiony starożytnymi kolumnami. Po prawej stronie placu kościelnego góruje wysoka dzwonnica (kampanila), przy podstawie której wmurowano kamienie pochodzące z rzymskiej świątyni.

To jednak nie sama nowożytna świątynia jest największym skarbem, a to, co znaleziono w jej podziemiach. Podczas prac archeologicznych natrafiono zarówno na wczesnochrześcijańskie miejsce spotkań (titulus), jak i fragmenty rzymskich domów z różnych okresów (w tym nimfeum ze ściana pokrytą mozaiką o motywach morskich).

W niektórych pomieszczeniach w dobrym stanie zachowały się freski ścienne. Na końcu stanowiska archeologiczne otworzono niewielkie muzeum, gdzie warto zwrócić uwagę na eksponowane fragmenty cegieł z symbolami ich producentów.

Wejście na teren stanowiska archeologicznego znajduje się od strony ulicy Clivo di Scauro. Nie jest to jednak atrakcja dla każdego, ale raczej dla pasjonatów historii Rzymu. Mimo wysokiej ceny biletu wstępu, w środku zachowało się stosunkowo niewiele, a muzeum zajmuje zaledwie jedno duże pomieszczenie i jedno mniejsze. Dużo większe wrażenie na turystach powinny zrobić podziemia opisanej wcześniej Bazyliki św. Klemensa.

Mury i bramy obronne w Rzymie

Starożytny Rzym w swojej historii posiadał dwa pierścienie murów obronnych. Pierwsze fortyfikacje, znane jako mury serwiańskie lub republikańskie, powstały w IV wieku p.n.e.. Jeszcze w XIX wieku uważano, że ich twórcą był szósty król Rzymu, Serwiusz Tuliusz (stąd ich nazwa), ale dziś już wiemy, że powstały około dwieście lat później. Nieliczne fragmenty murów republikańskich przetrwały do dziś, a największy fragment widoczny jest naprzeciwko głównego wejścia na dworzec Roma Termini.

Przez kolejne stulecia Rzym rozrastał się daleko poza obręb oryginalnych murów, ale jego pozycja była na tyle silna, że nikomu nie spędzało to snu z powiek - w końcu w tym samym czasie Rzym stał się największą potęgą ówczesnego świata i nie miał sobie równych. Pozostawienie znacznej części miasta bez ochrony było jasnym sygnałem, że mieszkańcy Wiecznego Miasta nie obawiają się nikogo..

Sytuacja zmieniła się diametralnie pod koniec trzeciej ćwierci III stulecia, kiedy wizja najazdu plemion germańskich stała się realnym zagrożeniem. Podjęto wtedy decyzję o budowie rozległego pierścienia murów obronnych, znanych jako Mury Aureliana (nazwano je na cześć ich budowniczego, cesarza Lucjusza Domicjusza Aureliana).

Do dziś przetrwało niemało bram oraz odcinków tej monumentalnej konstrukcji, które przyciągają licznych turystów zainteresowanych dawnymi fortyfikacjami.

Spośród punktów wjazdowych w najlepszym stanie zachowała się Brama św. Sebastiana (wł. Porta S. Sebastiano). Obecnie w jej wnętrzu działa darmowe Muzeum Murów (wł. Museo delle Mura), w którym wystawiono pojedyncze makiety przedstawiające rzymskie fortyfikacje oraz przygotowano replikę mozaik podłogowych. Największą atrakcją muzeum jest możliwość wejścia na taras widokowy, z którego rozpościera się widok na początkowy fragment Drogi Appijskiej, a także okazja przejścia kilkuset metrów po wewnętrznej części murów. Niestety, musimy rozczarować czytelników liczących na dreszczyk emocji - po stronie wewnętrznej wznosi się wysoki pagórek i spacerując wzdłuż murów nigdy nie znajdujemy się wyżej niż dosłownie metr od powierzchni.

Chcąc zobaczyć Mury Aureliana w całej okazałości, trudno o lepsze miejsce niż ulica Viale di Porta Ardeatina, odchodząca od zewnętrznej strony Bramy św. Sebastiana. W tym kontekście warto wspomnieć, że fortyfikacje z czasów cesarza Aureliana były znacznie niższe. Ich obecna wysokość to efekt przebudowy na początku V wieku w trakcie rządów cesarza Honoriusza, kiedy to podniesiono ich wysokość niemal o połowę i dobudowano wysokie wieże.

Piramida Cestiusza

Do najbardziej intrygujących pozostałości murów należy... piramida! Co prawda Piramida Cestiusza powstała pomiędzy 18 a 12 r. p.n.e. jako monument nagrobny Gajusza Cestiusza, ale pośpiech przy wznoszeniu Murów Aureliana spowodował, że w ich obręg włączono kilka istniejących struktur - w tym właśnię piramidę, ostatnią zachowaną w Rzymie.

Droga Appijska - najstarsza rzymska droga

Na południe od historycznego centrum Rzymu odchodziła najstarsza z rzymskich dróg, Droga Appijska (Via Appia), która prowadziła w kierunku Kampanii. Budowę brukowanej trasy rozpoczęto w pod koniec IV wieku p.n.e. i kontynuowano przez kolejne sto lat.

Do dziś zachował się długi fragment tej drogi. Z punktu widzenia turysty najlepiej podzielić go sobie na dwie części: część wewnętrzną (nazywaną dziś Via di Porta San Sebastiano) oraz część zewnętrzną (obecna ulica Via Appia Antica). Oba odcinki drogi rozdziela wspominana w poprzednim punkcie Brama św. Sebastiana (wł. Porta S. Sebastiano).

Za najważniejsze zabytki na Drodze Appijskiej uchodzą wczesnochrześcijańskie katakumby: Katakumby św. Kaliksta oraz Katakumby św. Sebastiana. Nad Katakumbami św. Sebastiana wybudowano Bazylikę św. Sebastiana za Murami (wł. Basilica di San Sebastiano Fuori le Mura), gdzie zobaczymy relikwię jednej ze strzał, które według legendy przebiły męczennika. To właśnie od tej bazyliki swoją nowożytną nazwę wzięła Brama św. Sebastiana. Wycieczki do katakumb w języku angielskim organizowane są 6 razy w tygodniu (każdy z kompleksów ma jeden wolny dzień).

Oprócz wczesnochrześcijańskich katakumb na trasie Via Appia znajdziemy też kilka rzymskich zabytków, które tworzą Park Archeologiczny. Wśród płatnych atrakcji są m.in.:

• okrągły grobowiec Cecylii Metelli (Mausoleo di Cecilia Metella), ze szczytu którego rozpościera się widok na okolicę,
• ruiny willi oraz cyrku Maksencjusza, zachowanego w znacznie lepszej formie niż słynny Circus Maximus,
• ruiny malowniczo położonej i wybudowanej przez braci Quintili willi (wł. Villa dei Quintili), która była najbardziej okazałą spośród wszystkich podmiejskich rezydencji. O randze tego miejsca świadczy fakt, że do willi doprowadzono oddzielny akwedukt.

Rzymskie zabytki możemy odwiedzić na jednym wspólnym bilecie. Uwaga! Większość zabytków jest nieczynna w poniedziałki. Kilka rzymskich ruin znajdziemy również w ogólnodostępnym Parku Caffarella, w tym Mauzoleum Anny Regilli (Mausoleo di Annia Regilla) z II wieku.

Chcąc zwiedzić zabytki przy Drodze Appijskiej mamy do wyboru jedną z trzech opcji: dojazd autobusem, spacer pieszy oraz wypożyczenie roweru.

W przypadku spaceru warto pamiętać, że wewnętrzna część trasy (ulica Via di Porta San Sebastiano) nie oferuje zbyt wielu ciekawych widoków. Więcej zabytków czeka na nas po zewnętrznej stronie - przez wieki powstawały tam mauzolea nagrobne czy wille bogatych Rzymian. Bez względu na to, czy wybieramy rower czy spacer, musimy uważać na przejeżdżające autobusy i samochody - trasa jest dość wąska i wymaga większej uwagi. W pobliże katakumb możemy dojechać też autobusem.

Park Akweduktów i Via Latina

Niedaleko Via Appia przebiegała kolejna starożytna trasa - Via Latina. W przeciwieństwie do najstarszej z rzymskich dróg, Via Latina nie zachowała się w swojej antycznej formie, ale w dobrym stanie przetrwała niewielka brama wychodząca z Murów Aureliana - Porta Latina. Znajduje się ona całkiem niedaleko Bramy św. Sebastiana - oddziela je około 500 metrowa droga Viale delle Mura Latine.

Czytelnicy zainteresowani rzymską architekturą mogą natomiast rozważyć wizytę Parku Akweduktów, który znajduje się kilka kilometrów od Muru Aureliana, dokładnie tam, gdzie przebiegała Via Latina.

Park Akweduktów jest obecnie typowym parkiem miejskim, wykorzystywanym przez mieszkańców do biegania i wyprowadzania psów. Przez wydzielony teren parkowy przebiegała trasa aż siedmiu akweduktów, z czego jednak jeden przechodził pod ziemią, a dwa powstały poprzez nadbudowanie na istniejące struktury. Obecnie największe wrażenie sprawia Akwedukt Klaudiusza (Aqua Claudia) z I wieku.

Spacerując po parku zobaczymy także: brukowany fragment Via Latina, fragmenty rzymskiej willi oraz nowożytny akwedukt Felice z XVI wieku. Uważni czytelnicy mogli skojarzyć nazwę ostatniego wspomnianego wodociągu, którego zakończenie wieńczy opisana wcześniej Fontanna Mojżesza. Do Parku Akweduktów najlepiej dojechać metrem linii czerwonej.

Innym wartym uwagi punktem na trasie antycznej Via Latina jest Park Grobowców via Latina (wł. Tombe della via Latina - Parco Archeologico dell'Appia Antica). Do parku najłatwiej dojechać korzystając z metra linii czerwonej - wysiadamy na stacji Arco Di Travertino i kierujemy się około 500 metrów na południe. Na terenie parku, w różnym stanie, zachowało się kilka monumentów nagrobnych oraz kolejny fragment brukowanej trasy Via Latina.

Zwiedzanie Rzymu - co warto wiedzieć?

Wzgórza Rzymu

Zgodnie z tradycją, Rzym przez pierwsze wieki swojego istnienia rozwijał się na siedmiu wzgórzach po wschodniej stronie Tybru, które w pierwszej połowie IV wieku p.n.e. zostały otoczone murami serwiańskimi. Siedem wzniesień, na których powstał antyczny Rzym, to (w nawiasie nazwy łacińskie): Awentyn (Mons Aventinus), Celius (Mons Caelius), Eskwilin (Mons Esquilinus), Kapitol (Mons Capitolinus), Kwirynał (Collis Quirinalis), Palatyn (Mons Palatinus) oraz Wiminał (Collis Viminalis). Każde ze wzgórz pełniło inną funkcję, a niektóre z nich posiadają więcej niż jeden szczyt.

Pierwotne siedem wzgórz dość szybko okazało się za małe dla rozwijającego się miasta, więc Rzym zaczął rozrastać się na kolejne wzniesienia. Jednym z nich było Wzgórze Watykańskie, gdzie w miejscu dzisiejszej Bazyliki św. Piotra stał cyrk, którego budowę zapoczątkował cesarz Kaligula. Innym dobrze znanym wzgórzem jest Janikulum (wł. Gianicolo), które oprócz popularnego tarasu widokowego może pochwalić się wieloma zabytkami religijnymi.

Całkiem innym rzymskim wzgórzem jest Testaccio (wł. Monte Testaccio), które powstało dopiero w czasach rzymskich i od II wieku p.n.e. do III wieku naszej ery pełniło rolę wysypiska/składowiska amfor. Mieszkańcy starożytnego miasta wyrzucili tu nawet kilkadziesiąt milionów amfor czy naczyń glinianych, które uformowały istniejące dziś wzniesienie. Niestety, wejście na szczyt możliwe jest wyłącznie z przewodnikiem.

Topografia stolicy Włoch sprawia, że znalezienie punktów widokowych nie sprawia problemów. Więcej: Punkty widokowe Rzymu.

Rzymskie kościoły - darmowe muzea sztuki i architektury

Choć początkowo trudno w to uwierzyć, w Rzymie znajduje się ponad 900 kościołów! Wiele z nich przypomina niewielkie galerie sztuki, w których znajdziemy obrazy, rzeźby oraz prace największych mistrzów, takich jak: Bernini, Caravaggio, Michał Anioł czy Rafael.

Rzymskie kościoły dostępne są dla odwiedzających za darmo, ale przy wielu najważniejszych dziełach zamontowano maszyny, które po wrzuceniu monety o nominale 1€ (lub rzadziej 2€) podświetlają kaplicę lub dzieło sztuki. Czasami nie ma potrzeby włączania światła, ale w kilku przypadkach może to być jedyna możliwość obejrzenia konkretnego arcydzieła, więc zwiedzając Rzym, zawsze warto mieć ze sobą kilka monet.

Podczas planowania podróży warto sprawdzić godziny otwarcia kościołów, które chcemy odwiedzić. Część z nich zamykana jest wcześniej, inne mają dłuższą przerwę w środku dnia. Pamiętajmy również, że w trakcie mszy świętej zwiedzanie nie jest możliwe.

Miasto nad rzeką Tyber

Rzeka Tyber płynie korytem o wysokich brzegach. Wzdłuż jej nurtu zbudowano deptaki, którymi codziennie rano biegają Rzymianie (oraz gdzie śpią bezdommni). Spacer wzdłuż rzeki pozwoli nam zobaczyć trochę inny kawałek miasta.

Naszą trasę możemy rozpocząć od majestatycznego Pałacu Sprawiedliwości (wł. Palazzo di Giustizia) i ruszyć w stronę Zatybrza. Po drodze miniemy Zamek Świętego Anioła i stojący obok niego most o tej samej nazwie, a tuż za nimi Most Vittorio Emanuele II (wł. Ponte Vittorio Emanuele II). Idąc nieco dalej, napotkamy na wybudowany w 1479 roku Most Sisto (Ponte Sisto), a na koniec dotrzemy aż do Zatybrza.

Spacerując wzdłuż koryta rzeki, nie powinniśmy ominąć malutkiej Wyspy Tyberyjskiej (wł. Isola Tiberina). W jej granicach znajdziemy m.in. bazylikę św. Bartłomieja (wł. Basilica di San Bartolomeo all’Isola). Na wyspę prowadzą dwa mosty: jeden od strony Zatybrza, drugi z rione Sant'Angelo.

Tuż za wysepką, po wschodniej stronie, zobaczymy pozostałości mostu Rotto (wł. Ponte Rotto). Jest najstarszy kamienny most w Rzymie; został otworzony w II wieku przed naszą erą. Niestety, do dziś zachował się tylko jeden łuk.

Wieczorne spacery

Rzym jest jednym z nielicznych miast w Europie, które tętni życiem do późna - szczególnie na obszarze pomiędzy Piazza Navona a Fontanną di Trevi. Znajdziemy tam mnóstwo otwartych knajpek, wielu turystów i miejscowych, a także ulicznych artystów. Można nawet zaryzykować twierdzenie, że latem centrum Rzymu nie zasypia.

Nie lada gratką dla fanów antycznego Rzymu może być fakt, że Forum Romanum i inne stanowiska archeologiczne są podświetlone w nocy - co prezentuje się naprawdę imponująco. Każdemu polecamy spacer wzdłuż Via dei Fori Imperiali po zachodzie słońca, od Kapitolu aż do Koloseum. Po drodze miniemy z jednej strony fora imperialne i Targ Trajana, a z drugiej Forum Romanum.

Atrakcje Rzymu, które wymagają wcześniejszej rezerwacji

W przypadku niektórych rzymskich atrakcji wejściówki należy zarezerwować odpowiednio wcześniej. Czasami warto też dokonać wcześniejszej rezerwacji w miejscach, gdzie nie jest to wymagane. Dzięki temu unikniemy stresu i największych kolejek do kas. Poniżej przygotowaliśmy krótkie zestawienie, które opisuje część atrakcji wymagających rezerwacji oraz te, dla których warto rozważyć wcześniejszy zakup biletu. Lista nie jest na pewno kompletna, ale staraliśmy się zebrać najważniejsze z miejsc.

Chcielibyśmy w tym miejscu podkreślić, że przy zakupie biletów online doliczana jest opłata rezerwacyjna. Oznacza to, że nawet teoretycznie darmowa atrakcja tak naprawdę kosztuje tyle, ile wynosi kwota opłaty rezerwacyjnej.

Atrakcje, w przypadku których rezerwacja jest wymagana

• Galeria Borghese - mimo że teoretycznie pojedyncze bilety mogą być dostępne w dniu wizyty (i powinniśmy bez problemu dostać je podczas miesięcy zimowych), to oficjalna wykładnia władz muzeum jest taka, że rezerwacji należy dokonać wcześniej. Liczba miejsc do Galerii Borghese jest limitowana, a bilet kupujemy na konkretne okno czasowe. Więcej informacji znajdziecie w naszym artykule Galeria Borghese: zwiedzanie, bilety, kolekcja.
• Złoty Dom Nerona (Domus Aurea) - stanowisko archeologiczne Domu Nerona udostępniono do zwiedzania w trakcie wycieczki z przewodnikiem. Musimy jednak pamiętać, że w środku wciąż trwają prace archeologiczne i liczba miejsc w każdej grupie jest ograniczona. W środku chodzimy z kaskiem ochronnym, a na terenie całego kompleksu stoją rusztowania. Więcej informacji o zwiedzaniu znajdziecie w naszym artykule Domus Aurea w Rzymie: zwiedzanie Złotego Domu Nerona
• Wycieczka na stanowisko archeologiczne pod Bazyliką św. Piotra - wycieczka do stanowiska archeologicznego pod słynną Bazylika jest ograniczona dla maksymalnie 250 osób w ciągu dnia. Z tego względu, szczególnie wybierając się w sezonie letnim lub w okolicy katolickich świąt, warto dokonać rezerwacji nawet kilka tygodni wcześniej. Więcej o tej atrakcji napisaliśmy tutaj.
• Pałac Kwirynalski - bilety na wycieczkę z przewodnikiem można zarezerwować tutaj lub w punkcie informacji na miejscu.
• Pałac Farnese (wł. Palazzo Farnese) - jeden z najwspanialszych renesansowych pałaców Rzymu, we wnętrzach którego obecnie mieści się francuska ambasada, jest również dostępny do zwiedzenia podczas wycieczki z przewodnikiem. Musimy tylko pamiętać, że rezerwacja możliwa jest najpóźniej 7 dni przed planowaną datą wizyty. Wycieczkę zarezerwujemy tutaj
• Wycieczka po Ogrodach Watykańskich - o ile bilety do Muzeów Watykańskich możemy kupić bezpośrednio w kasie w dniu wizyty, tak zwiedzanie ogrodów podczas wycieczki z przewodnikiem możliwe jest jedynie po wcześniejszym zarezerwowaniu miejsca. Więcej: Zwiedzanie Ogrodów Watykańskich

Atrakcje, dla których rezerwacja jest sugerowana

• Koloseum oraz Forum Romanum i Palatyn - bilety najbezpieczniej zarezerwować jest online, ponieważ na miejscu może ich zabraknąć, a do tego czekac na nas będa długie kolejki.
• Muzea Watykańskie - naszym zdaniem w sezonie letnim warto zakupić bilet online do Muzeów Watykańskich. W miesiące zimowe kolejki nie są tak duże i raczej nie będzie takiej potrzeby (chyba, że chcemy wejść z samego rana, gdy przed wejściem ustawiają się wycieczki). W szczycie sezonu kupując bilet online ominiemy długą kolejkę i będziemy mogli od razu skierować się do specjalnego wejścia. Długaśne kolejki są problemem przede wszystkim rano, ponieważ w drugiej połowie dnia robi się luźniej.

Co zjeść w Rzymie?

Włoskie lody

Można zażartować, że lodziarni w Rzymie jest niemal tyle samo, co kościołów. I możliwe, że nie miniemy się aż tak bardzo z prawdą... Lody (wł. gelato) w Rzymie są czymś niepowtarzalnym i mało powiedzieć, że Rzymianie wybierają się do swoich ulubionych lodziarni nawet w zimę!

Oczywiście, nie wszędzie jakość oferowanych deserów jest wysoka, dlatego warto wcześniej odwiedzić kilka lodziarni (wł. gelateria) lub zapytać Rzymianina o jego ulubione miejsce.

Pizza serwowana na kawałki (pizza al taglio)

Mimo że Rzym nie miał aż tak dużego wkładu w historię słynnego, okrągłego placka jak nieodległy Neapol, to Rzymianie również dołożyli swoją cegiełkę do rozwoju tego szybkiego i jakże smacznego dania. To właśnie w stolicy Włoch powstała cięta pizza serwowana na kawałki, nazywana po włosku pizza al taglio. Określenie al taglio możemy przetłumaczyć po prostu jako cięta.

Nie każdemu jednak ten sposób podania pizzy przypadnie do gustu. Kluczową różnicą w porównaniu z pizzą tradycyjną jest to, że pizza al taglio jest pieczona wcześniej na dużej blasze. Dopiero przy zamówieniu odpowiedni fragment jest wycinany, ważony i podgrzewany. Cena podawana jest z reguły za 100 g lub 1 kg, a ostateczna opłata zależy od wagi.

Nie zaskoczymy czytelników oczywistym faktem, że najlepiej odwiedzać miejsca, gdzie pizza nie stoi długo i niemal od razu idzie do podgrzania. W części lokali potrafi ona leżeć godzinami i po podgrzaniu nie będzie specjalnie smaczna.

Inną różnicą jest liczba składników. Rzymska pizza potrafi być nimi upchana, a w przypadku szynek czy boczku również bardzo tłusta. Sugerujemy też upewnić się, czy wybrany rodzaj pizzy nie zawiera w sobie niespodzianek, takich jak np. anchois (bardzo słone filety z sardeli). Nie każdemu smak ten przypadnie do gustu. Jeśli o oryginalnych smakach mowa - nie moglibyśmy nie wspomnieć o popularnej na ulicach Rzymu pizzy con patate, której jedynym składnikiem są ziemniaki.

Rzym - wskazówki i informacje praktyczne

Godziny i dni otwarcia atrakcji oraz kościołów

W przypadku muzeów i dużej części stanowisk archeologicznych (nieliczne wyjątki to Koloseum oraz Forum Romanum) obowiązuje jedna zasada: takie obiekty w poniedziałek są nieczynne.

Niektóre z muzeów, jak słynne Muzea Kapitolińskie, czynne są długo, bo aż do 19:30. Część z placówek, w tym pałace, katakumby i niektóre stanowiska archeologiczne, można zwiedzić wyłącznie w trakcie wycieczek z przewodnikiem.

Sytuacja z kościołami jest nieco bardziej skomplikowana i nie ma tu reguły. Wiele ze świątyń zamykana jest w środku dnia na nawet kilka godzin. Dotyczy to również tak popularnych wśród turystów miejsc jak Kościół Matki Bożej Zwycięskiej (wł. Santa Maria della Vittoria) ze słynną Ekstazą św. Teresy dłuta Berniniego czy Bazylika św. Piotra w Okowach z rzeźbą Mojżesza autorstwa Michała Anioła. Kościołów nie zwiedzimy również w trakcie mszy świętych, za to niektóre z nich otwierane są już o 7:00 czy 7:30. Jeśli zależy nam na zobaczeniu kościelnych dzieł sztuki (np. fresków czy obrazów w kaplicach), warto przyjść za dnia. Niektóre kościoły nie są zbyt dobrze oświetlone i po zmroku możemy nie być w stanie wszystkiego zobaczyć.

Na pewno przygotowując plan dnia warto sprawdzić wcześniej godziny otwarcia miejsc kultu i innych atrakcji. W przypadku najpopularniejszych miejsc nie powinno sprawić nam to problemu - wystarczy odwiedzić ich oficjalną stronę. Trudniej będzie z mniej popularnymi kościołami czy stanowiskami archeologicznymi. Sami najpierw szukamy oficjalnej strony atrakcji i sprawdzamy godziny - zarówno w wersji angielskiej (jeśli istnieje), jak i włoskiej z pomocą translatora (często aktualizowana jest tylko ta druga). Następnie wchodzimy na stronę 060608.it i sprawdzamy czy godziny się pokrywają. 060608.it to oficjalna strona miasta i z naszych doświadczeń wynika, że dane są na niej niemal zawsze poprawne, ale niestety dla mniej popularnych atrakcji zdarzają się błędne informacje. Na pewno w sytuacji braku strony oficjalnej powinniśmy w drugiej kolejności sprawdzić stronę 060608.it. Uwaga! W pole wyszukiwania najlepiej wpisać nazwę w języku włoskim.

Ile czasu poświęcić na zwiedzanie Rzymu?

Na to pytanie nie ma dobrej odpowiedzi. Mało powiedzieć, że na obejrzenie większości zabytków i kościołów, może nam nie wystarczyć nawet kilka miesięcy...

Oczywiście, niewielu może pozwolić sobie na tak długie odwiedziny stolicy Włoch i regionu Lacjum. Jeśli dobrze zaplanujemy trasę i ograniczymy liczbę miejsc, które chcemy odwiedzić w środku, to nawet w 2 dni jesteśmy w stanie "przelecieć" przez historyczną część Rzymu i zobaczyć najważniejsze zabytki od zewnątrz.

Jeśli planujemy jednak wejść do Muzeów Watykańskich, do Koloseum i na teren Forum Romanum, a także spokojnie i bez pośpiechu zobaczyć najważniejsze kościoły oraz inne atrakcje, to powinniśmy zaplanować od 3 do 5 dni, gdzie 5 dni wydaje się optymalnym czasem na krótki wyjazd.

Jeśli mamy możliwość dłuższego pobytu, to tydzień powinien nam już pozwolić poznać Rzym lepiej; w tym te mniej oczywiste miejsca znajdujące się dalej od historycznego centrum.

Kiedy najlepiej odwiedzić Rzym?

Kolejne trudne pytanie... Wszystko zależy od naszych oczekiwań i preferencji. W miesiące ciepłe wszystko kwitnie i jest zielono, słońce grzeje, możemy w koszulce z krótkim rękawkiem zajadać się lodami, ale oprócz nas na miejscu będą dziesiątki tysięcy innych turystów i zwiedzanie może być mało komfortowe.

Z drugiej strony, w lutym czy listopadzie nadal w ciągu dnia może być słonecznie, ale wieczory i poranki będą chłodne, a słońce zajdzie szybciej. Jeśli będziemy mieć pecha, możemy trafić też na kilka deszczowych dni z rzędu. Atrakcje z kolei nie będą tak oblegane, hotele będą tańsze, często zjemy też za mniej - niektóre knajpki obniżają ceny poza sezonem.

Naszym zdaniem najlepszymi miesiącami na odwiedziny Rzymu są kwiecień oraz wrzesień, gdy nie ma jeszcze (lub już) tylu turystów, a Rzym jest zielony i przyjemnie ciepły przez większą część dnia.

Jeśli mamy taką możliwość to warto podzielić odwiedziny Rzymu na dwa wyjazdy. Poza sezonem wpadnijmy zwiedzić mniej zatłoczone muzea i atrakcje, a w cieplejszy miesiąc przyjedźmy w celu zobaczenia zabytków na świeżym powietrzu oraz wędrowania po ulicach Wiecznego Miasta do późnych godzin wieczornych.

Jak oszczędzić pieniądze odwiedzając Rzym?

Wyjazd do Rzymu może nas sporo kosztować, szczególnie jeśli planujemy odwiedzić większość drogich atrakcji i jadać w restauracjach w centrum. Z drugiej strony, może okazać się stosunkowo tani, jeśli zdecydujemy się na zwiedzanie darmowych lub tańszych miejsc, a do jedzenia wybierzemy miejsca dalej od centrum lub zdecydujemy się na szybką przekąskę.

Bez względu na wybrany sposób odwiedzin stolicy Włoch, warto zapoznać się z kilkoma wskazówkami, które mogą pomóc nieco zaoszczędzić.

Darmowe wejścia

Jeśli przebywamy w Rzymie pod koniec miesiąca, możemy skorzystać z darmowego wejścia do Muzeów Watykańskich w ostatnią niedzielę miesiąca. Wejście do państwowych muzeów jest z kolei darmowe w pierwszą niedzielę miesiąca (dotyczy to np. Muzeów Kapitolińskich). Pamiętajmy jednak, że w darmowe dni możemy spodziewać się większych tłumów turystów oraz miejscowych.

Darmowa woda

W wielu miejscach Rzymu znajdziemy fontanny z wodą pitną (wł. Nasoni), który jest ponad 2000. Jest to woda o dobrej jakości, zdatna do picia, i wiele osób napełnia nią swoje butelki. Takie fontanny spotkamy również wewnątrz niektórych atrakcji na świeżym powietrzu, jak na przykład w Forum Romanum.

Jak szukać takiej fontanny? Możemy skorzystać z aplikacji z mapą Nasoni na telefon IOS lub Android.

Kupno karty RomaPass

Jeśli planujemy zwiedzać droższe atrakcje oraz korzystać z komunikacji miejskiej, możemy rozważyć zakup karty RomaPass. Karta występuje w dwóch wariantach, 48-godzinnym (32€) oraz 72-godzinnym (52€).

Karta umożliwia darmowe korzystanie z komunikacji miejskiej. W przypadku wersji 48-godzinnej w ramach karty możemy wejść do jednej atrakcji całkowicie za darmo, a w pozostałych otrzymamy zniżkę. Karta 72-godzinna umożliwia darmowe wejście do 2 atrakcji i zniżki w przypadku pozostałych. Kartę możemy zakupić online lub w wielu miejscach w Rzymie.

Kartę Roma Pass opisaliśmy w oddzielnym artykule: Roma Pass - recenzja rzymskiej karty turystycznej.

Bilety czasowe

Jeśli chcemy korzystać z komunikacji miejskiej regularnie, warto pomyśleć nad zakupem biletów czasowych, np. biletu 72-godzinnego w cenie 18€. Za bilet tygodniowy zapłacimy 24€.

Jeśli nie planujemy często podróżować wystarczy kupować bilety pojedyncze - ich koszt to 1,50€.

Więcej o komunikacji miejskiej przeczytacie w naszym artykule: Komunikacja miejska w Rzymie - bilety, metro, autobusy oraz inne środki transportu

Odpowiedni wybór miejsc do jedzenia

Chcąc zaoszczędzić, wystarczy stosować się do jednej prostej zasady: omijajmy restauracje z kelnerem i białym nakryciem, i szukajmy małych Trattorii z mniej oficjalną atmosferą. No i oczywiście, czym dalej od turystycznego centrum, tym taniej (a często smaczniej). Bliżej centrum sporo tańszych knajpek znajdziemy na zachód od murów Watykanu.

Pizza na kawałki

Pizza w restauracjach w Rzymie bywa stosunkowo droga (w porównaniu np. z Neapolem) i potrafi kosztować ponad 10€. Jeśli nie zależy nam na stoliku, możemy poszukać pizzy serwowanej na kawałki (pizza al taglio). Plusem jest to, że sami możemy wskazać sprzedawcy oczekiwany rozmiar. W niektórych miejscach za 2-4€ zjemy duży kawałek, po którym będziemy najedzeni przez dłuższy czas.

Takie podejście pozwoli nam także na spróbowanie kilku rodzajów pizzy w trakcie jednego pobytu.

Może się jednak zdarzyć, że wybierzemy drogą pizzę i za 5€ otrzymamy małą porcję. Warto przed zamówieniem sprawdzić cenę pizzy, z reguły podaje się koszt za 100g lub kilograma.

Na co uważać podczas odwiedzin Rzymu?

Rzym jest generalnie miastem bezpiecznym, chociaż z powodu olbrzymiej ilości turystów należy zachować szczególną ostrożność w zatłoczonych atrakcjach oraz w środkach komunikacji miejskiej - miejsca te są wymarzonym środowiskiem dla kieszonkowców.

• Próby oszustw. W Rzymie funkcjonuje oszustwo, które nazwaliśmy sposobem na podpis petycji. Młodzi ludzie z plakietkami podchodzą i proszą o podpis na petycji mającej na celu “walkę z nielegalnymi narkotykami”. Gdy zaczniemy podpisywać, socjotechniką spróbują naciągnąć nas na wpłacenie “datku”. Najlepiej ich ignorować i omijać, niektórzy mogą stać się napastliwi i agresywni.
• "Pomagacze". Bardzo możliwe, że w trakcie kupowania biletów podejdzie do nas miły Włoch chcący nam pomóc kupić bilety - dzieje się tak przy największych stacjach kolejowych i stacjach metra. Nie robi jednak tego z dobrego serca, będzie chciał wyciągnąć od nas pieniądze lub spróbuje kupić zły bilet i zostawić sobie resztę. Ignorujmy ich.
• Kieszonkowcy. Jest to plaga szczególnie w kościołach - uważajmy przede wszystkim w Panteonie i Bazylice św. Piotra oraz w komunikacji miejskiej. Zawsze chowajmy wartościowe przedmioty i nigdy nie trzymajmy ich w plecaku lub w torebce za plecami.