Teatr Marcellusa w Rzymie: historia oraz współczesność

Wbudowane w renesansowy pałac pozostałości widowni Teatru Marcellusa należą do najbardziej fascynujących starożytnych śladów w Rzymie. Oryginalna budowla powstała niemal 100 lat przed słynnym Koloseum i stała się wzorem architektonicznym dla wszystkich późniejszych rzymskich teatrów.

Teatry w starożytnym Rzymie

Ludność Rzymu, w przeciwieństwie do Greków, nie zasmakowała w sztuce teatralnej, preferując zamiast tego bardziej krwawe widowiska: wyścigi rydwanów oraz zapasy gladiatorów. Mimo to w stolicy istniały trzy teatry, wszystkie zbudowane w I wieku p.n.e., mogące pomieścić w sumie około 50 000 widzów. Wystawiano w nich między innymi proste w odbiorze sztuki melodramatyczne towarzyszące obchodom świąt sekularnych (ludi saeculares) oraz organizowano przedstawienia muzyczne.

Pierwszy stały teatr w Rzymie wzniesiono z inicjatywy Pompejusza Wielkiego, który chciał w ten sposób uczcić swoje zwycięskie militarne podboje. Inauguracja kompleksu nastąpiła w 55 roku p.n.e., a teatr nazwano imieniem fundatora. Niestety, żadne widoczne pozostałości po tym obiekcie nie przetrwały do naszych czasów. Wiemy jedynie, że zajmował on obszar pomiędzy dzisiejszym placem Campo de' Fiori w Rzymie a stanowiskiem archeologicznym Largo di Torre Argentina. Skromnym wspomnieniem po dawnej strukturze jest łukowaty kształt uliczki Via di Grotta Pinta, która wręcz idealnie podążą za układem widowni starożytnego teatru.

Pomysł na budowę kolejnego monumentalnego teatru narodził się w głowie Juliusza Cezara. Chciał on wznieść okazały gmach, który przewyższy swoją wspaniałością kompleks ufundowany przez jego rywala Pompejusza. Nie dożył on jednak ukończenia budowy, którą kontynuował pierwszy rzymski cesarz Oktawian August.

Trzecim teatrem w Rzymie był Teatr Balbusa, który stanął w bezpośrednim sąsiedztwie dwóch wcześniejszych. On również nie przetrwał do naszych czasów, ale udało się odnaleźć fragmenty zabudowań położonych bezpośrednio za jego scenę. Obecnie ruiny te wchodzą w skład muzeum narodowego Museo Nazionale Romano Crypta Balbi.

Teatr Marcellusa: historia i architektura

Budowę gmachu zainicjowano jeszcze za życia Juliusza Cezara. Rozpoczęto od przygotowania miejsca pod budowę, co wiązało się ze zburzeniem części Cyrku Flaminiusza oraz przeniesieniem lub usunięciem okolicznych budynków i świątyń. Po śmierci Cezara w 44 roku p.n.e. odpowiedzialność za projekt przejął Oktawian August, który doprowadził budowę do końca. Ukończony teatr nazwano imieniem jego zmarłego przedwcześnie (w wieku zaledwie 19 lat) siostrzeńca i dziedzica Marcellusa. Oficjalna inauguracja teatru nastąpiła pomiędzy 13 a 11 rokiem p.n.e., choć pierwsze przedstawienia sceniczne zorganizowano na nim już w 17 roku p.n.e.

Wzniesiony nieopodal Tybru Teatr Marcellusa został wzorem architektonicznym dla wszystkich późniejszych obiektów tego typu budowanych na terenie cesarstwa. Jego plan różnił się jednak od teatrów greckich. Przede wszystkim w architekturze rzymskiej teatry były samodzielnymi budowlami, a w świecie greckim drążono je w naturalnych zboczach. Oba typy budowli współdzieliły półokrągłą widownię zwaną cavea, scenę oraz stojący za nią budynek sceniczny. Główną różnicę stanowiła orchestra, jak nazywano przestrzeń pomiędzy sceną a widownią. W przypadku Teatru Marcellusa i innych rzymskich teatrów miała ona półkolisty kształt i mieściła przenośne krzesła kurylne, które przeznaczone były dla przedstawicieli warstw wyższych. W teatrach greckich orchestra miała kształt okręgu i przeznaczona była dla chóru, a nie widzów.

Widownia Teatru Marcellusa skierowana była w stronę Tybru i mogła pomieścić nawet 20 500 widzów. Wykonana wyłącznie z trawertynu fasada widowni składała się z trzech poziomów. Pierwsze dwie miały formę arkadową (po 41 arkad na każdym z poziomów). Część parterową ozdabiały kolumny w porządku doryckim, a kolejne piętro w jońskim. Co ciekawe, było to prawdopodobnie pierwsze wykorzystanie dwupiętrowej kolumnady w architekturze rzymskiej.

Ostatnie, niezachowane do dziś trzecie piętro miało prawdopodobnie formę prostej ściany bez arkad, ozdobionej pilastrami. Najwyższy poziom widowni teatru, podobnie jak w przypadku Koloseum, wypełniony był prawdopodobnie wyłącznie drewnianymi ławkami przeznaczonymi dla najniższych warstw społecznych.

Nie ma dziś pewności do kiedy teatr był wykorzystywany. Możliwe, że po raz pierwszy zaczęto traktować go jako źródło budulca już w IV wieku. Z zachowanych źródeł wiemy natomiast, iż nieistniejący współcześnie budynek sceniczny stał jeszcze w 421 roku.

Dalsze dzieje

Po upadku cesarstwa zachodniego i nastaniu chrześcijaństwa Teatr Marcellusa podzielił los innych monumentalnych pogańskich budowli - przez kolejne wieki traktowano go jak kamieniołom i rozbierano kawałek po kawałku. W XI lub XII wieku pozostałości widowni trafiły w ręce rodu Pierleone, który włączył starożytną strukturę w obręb swojej warownej twierdzy rozciągającej się od Tybru aż po Kapitol.

W 1368 roku prawo do tego terenu przejął ród Savelli. Niecałe 150 lat później podjęli oni decyzję o zastąpieniu średniowiecznych zabudowań renesansowym pałacem. Do realizacji tego niełatwego zadania zatrudniono Baldassara Peruzzi’ego, ucznia Donato Bramantego, który jakiś czas wcześniej wzniósł wspaniałą Villę Farnesina. Architekt w zgrabny sposób wbudował zachowaną fasadę rzymskiego teatru w nową rezydencję.

W XVIII wieku pałac stał się własnością rodu Orsinich, którzy wprowadzili do niego pewne zmiany, choć głównie wewnątrz rezydencji.

Teatr Marcellusa obecnie oraz zabytki w okolicy

Do naszych czasów zachowały się dwa dolne poziomy, po 12 łuków w każdym, które pozostają integralną częścią tylnej ściany pałacu Orisinich (Palazzo Orsini). Stanowią one mniej niż jedna trzecia oryginalnej zewnętrznej fasady. Zobaczymy je z poziomu ulicy Via del Foro Piscario (widok z bliska) lub Via del Teatro di Marcello (widok z dalszej odległości).

Naprzeciwko Teatru Marcellusa stoi składający się z trzech marmurowym kolumn fragment kolumnady Świątyni Apollina Sozjanusa z 433 roku p.n.e., którą zbudowano w podzięce za wyplenienie z miasta zarazy. Kompleks przebudowano w 34 roku p.n.e. podczas rządów konsula Gajusza Sozjusza, stąd też drugi człon nazwy. Bliskość teatru oraz świątyni nie jest przypadkowa, gdyż ten pierwszy miał być miejscem organizacji przedstawień scenicznych wystawianych z okazji corocznego i trwającego dziewięć dni święta Apollina Medicusa (Uzdrowiciela).

ZDJĘCIA: 1. Fragment kolumnady Świątyni Apollina Sozjanusa; 2. Teatr Marcellusa.

Obecnie Teatr Marcellusa (bez możliwości wejścia do samego pałacu) oraz Świątynia Apollina są częścią niewielkiego i dostępnego bez biletów stanowiska archeologicznego. Warto przespacerować do końca wydzielonego terenu i dojść do monumentalnej bramy będącej w przeszłości wejściem do starożytnego Portyku Oktawii, a która obecnie jest częścią kościoła Sant'Angelo in Pescheria.

Nieistniejący już portyk został ufundowany przez Oktawiana Augusta w miejscu podobnej, acz mniej imponującej struktury, a swoją nazwę bierze od imienia siostry cesarza Oktawii. Wzniesiono go na planie prostokąta o długości boków około 119 i 132 m. W jego wewnętrznej części mieściło się aż 5 budowli, w tym dwie świątynie i biblioteka. W samym portyku przechowywano bezcenne dzieła sztuki dłuta największych greckich mistrzów: Fidiasza, Lizypa (kilkadziesiąt rzeźb konnych z brązu) i Skopasa. Budowla została odrestaurowana w 203 roku przez cesarza Septymiusza Sewera, o czym przypomina zachowana do dziś inskrypcją umieszczona na architrawie. Warto w tym miejscu wspomnieć, że starożytny Rzym przepełniony był portykami otaczającymi otwarte dziedzińce, ale do naszych czasów nie przetrwał żaden z nich.

W okolicy tej znajdował się też jeden z najstarszych rzymskich cyrków - niezachowany do dziś Circus Flaminus (Cyrk Flaminiusza). Nie miał on jednak monumentalnej formy znanej z Circus Maximus ani typowego kształtu toru, a przypominał bardziej wielką łąkę. Z tego powodu nie urządzano na nim wyścigów rydwanów, a co najwyżej gonitwy konne. Częściej wykorzystywano go jednak do organizacji oficjalnych spotkań oraz pochodów.