Trzy Miasta (Birgu, Cospicua, Senglea) na Malcie

Trzy Miasta (lub Trójmiasto, ang. Three Cities) to potoczne określenie leżącego po południowej stronie Wielkiego Portu (malt. Il-Port il-Kbir, ang. Grand Harbour) zespołu trzech miast: Birgu, Cospicua oraz Senglea. Ich historia jest sprzężona z przybyciem na wyspę szpitalników, choć półwysep Birgu był wykorzystywany na długo przed Chrystusem.

Historia

Od starożytnego portu do osady rybackiej i średniowiecznego zamku

Na obszarze dzisiejszego miasta Birgu już w starożytności miały funkcjonować fenickie doki. Naturalny Wielki Port zapewniał bezpieczną przystań statkom, a układ dwóch półwyspów otaczających wewnętrzną zatoczkę pozwalał na skuteczną obronę przed ewentualnym atakiem od strony morza.

Strategicznym punktem było wzgórze na krańcu przylądka Birgu. Na jego szczycie w okresie średniowiecza wzniesiono zamek nazywany Zamkiem przy Morzu (Castrum Maris), który składał się z dwóch części: dolnej nazywanej castro exteriore, oraz górnej castro interiore.

Nie ma pewności kiedy dokładnie go zbudowano - pierwsze znane zapiski wspominające o twierdzy pochodzą z 1274 roku. Według lokalnej legendy Roger I, normański zdobywca Malty w 1091 roku, miał wznieść na szczycie wzgórza kaplicę dziękczynną dedykowaną Archaniołowi Michałowi.

Bezpośrednie sąsiedztwo twierdzy umożliwiło w wiekach średnich rozkwit osady rybackiej Birgu. Aż do przybycia joannitów na wyspę był to jedyny maltański port mogący rozwijać się w spokoju - pozostałe były bezustannie nękane przez korsarzy i piratów.

Zdjęcia: Muzeum Morskie Malty - Birgu.

Przybycie szpitalników na wyspę - nowa siedziba joannitów

Decyzją cesarza Karola V Zakon Szpitalników Świętego Jana pojawił się na Malcie w 1530 roku. Ku zdziwieniu tutejszej szlachty szpitalnicy nie ustanowili swojej siedziby w ufortyfikowanej Mdinie, dotychczasowej stolicy w centrum wyspy, a w nadmorskim Birgu.

Z perspektywy lokalnych arystokratów wybór nowych gospodarzy wyspy rzeczywiście mógł dziwić. W końcu kto z nas wybrałby skromną osadę rybacką zamiast otoczonego murami i wypełnionego pałacami miasta? Na pewno szpitalnicy, którzy niecałą dekadę wcześniej zostali wygnani z wyspy Rodos i doskonale rozumieli, że kluczem do utrzymania wyspy jest mocna flota oraz możliwość obrony maltańskiego wybrzeża. Snu z powiek nie spędzało im zachodnie wybrzeże, w przypadku którego naturalną barierą były wysokie klify (w tym Klify Dingli).

Zdjęcia: Birgu - Trzy Miasta, Malta.

W około 30 lat szpitalnicy zamienili niewielką rybacką osadę w miasto z prawdziwego zdarzenia. W tym czasie powstała infrastruktura portowa oraz zajazdy grup językowych (nazywanych z języka francuskiego auberges). O podziale zakonu na grupy przeczytacie więcej w naszym artykule opisującym Vallettę. W tym czasie na sąsiednim półwyspie powstało kolejne miasto - Senglea, do którego dostępu bronił fort św. Michała. Jego pomysłodawcą był wielki mistrz Claude de la Sengle, na część którego otrzymało swoje imię.

Całkowitą transformację przeszedł także średniowieczny zamek Castrum Maris, który całkowicie przebudowano i przemianowano na Fort St Angelo (Fort św. Anioła). Twierdza ta była główną siedzibą Wielkiego Mistrza Zakonu Maltańskiego.

Zdjęcia: Muzeum Morskie Malty - Birgu.

Wielkie Oblężenie: na przekór wszystkim przeciwnościom

Prawdziwy dzień próby dla joannitów nadszedł 18 maja 1565 roku, gdy wyspę zaatakowała flota Imperium Osmańskiego w sile blisko 40 000 ludzi. Szpitalnicy dysponowali siłami kilkukrotnie mniejszymi, z czego część stanowili cywile (w tym kobiety i dzieci).

Wbrew wszystkim oczekiwanium Birgu oraz Senglea przetrwały blisko czteromiesięczne oblężenie i dotrwały aż do nadejścia posiłków. Oba niewielkie miasta były ostrzeliwane i atakowane od strony morza oraz ze znajdującego się naprzeciwko półwyspu Sciberras (na którym w kolejnych latach wzniesiono obecną stolicę wyspy Vallettę).

Zdjęcia: Fort Saint Angelo (Fort św. Anioła) - Birgu, Malta.

Oblężenie należało do bardzo brutalnych. Turkowie po zdobyciu fortu św. Elma (Fort St Elmo) stracili pozostałych przy życiu obrońców przez dekapitacje. Ich głowy wystrzelono w stronę Birgu i fortu St Angelo, a bezgłowe korpusy wypuszczono na tratwach na wody Wielkiego Portu. Ten pokaz bezwzględności miał sprowadzić strach na chrześcijańskich rycerzy zmuszonych do oglądania z bliska spadających głów własnych przyjaciół. Zamiast tego wzmocnił jednak ich determinację, która ostatecznie pozwoliła im przetrwać.

Zdjęcia: Fort Saint Angelo (Fort św. Anioła) - Birgu, Malta.

Zwycięstwo nad przeważającymi siłami wroga odbiło się szerokim echem w całej Europie i rozsławiło siłę woli oraz potęgę oręża szpitalników.

Na cześć tego wydarzenia oba miasta zyskały dwa wiele mówiące przydomki. Senglea otrzymała przydomek Città Invicta (Niezwyciężone Miasto), a Birgu nazwano Città Vittoriosa (Zwycięstwim Miastem).

Zdjęcia: Muzeum Morskie Malty - Birgu.

Ufortyfikowany zespół miejski - powstanie trzeciego z miast

Powstrzymanie muzułmańskiej pożogi doprowadziło do wielu zmian na wyspie. Wielki Mistrz Zakonu Jean de la Valette, głównodowodzący siłami w trakcie oblężenia, podjął decyzję o budowie nowej ufortyfikowanej stolicy na półwyspie Sciberras. Zakon swoją siedzibę przeniósł do Valletty (nazwanej tak na cześć jej budowniczego) już w 1571 roku, co doprowadziło do zmniejszenia znaczenia Birgu.

Oblężenie zmieniło też sposób myślenia zakonników o architekturze swoich miast. Podjęli oni decyzję o zamienieniu Malty w pełni ufortyfikowaną wyspę - zarówno od strony morza, jak i lądu. Namacalnym efektem tej polityki był zespół murów obronnych nazywanych Liniami Świętej Małgorzaty (malt. Is-Swar ta' Santa Margerita), które z powodu braku środków powstawały z przerwami od XVII do XVIII wieku. Fortyfikacje te ochraniały Birgu oraz Sengleę przed atakiem od strony lądu. Na obszarze pomiędzy murami a oboma miastami powstała trzecia miejscowość - Cospicua (nazywana też Bormla) - na terenie której w drugiej połowie XVIII wieku rozpoczęto budowę stoczni.

W podobnym czasie powstała też druga, zewnętrza linia fortyfikacji, która nosi nazwę Linii Cottonera (malt. Is-Swar tal-Kottonera).

Trójmiasto w ostatnich dwóch stuleciach

Pod koniec XVIII wieku Zakon Maltański stracił wyspę na rzecz wojsk Napoleona. Rządy Francuzów nie trwały jednak zbyt długo - już w 1800 roku wyspa została kolonią Imperium Brytyjskiego. Nowi zarządcy wykorzystywali Maltę jako bazę swojej floty. W XIX wieku najbardziej rozwinęła się Cospicua, gdzie Brytyjczycy rozbudowali infrastrukturę stoczniową.

Kolejny wiek nie był łaskawy dla żadnego z trzech miast. Wszystkie ucierpiały znacznie w trakcie niemieckich i włoskich nalotów. Istotna część historycznej zabudowy została zrównania z ziemią, choć niektóre z zabytków Birgu przetrwały w dość dobrym stanie. Co warte odnotowanie - zewnętrzne fortyfikacje uszły bez szwanku.

Dzięki wysiłkom w ostatnich dekadach historyczne miasta zostały odbudowane, a fort St Angelo po niedawnej renowacji wygląda jak nowy.

Zdjęcia: Pałac Inkwizytora - Birgu, Malta.

Zwiedzanie Trzech Miast: zabytki i atrakcje turystyczne

Najważniejsze z atrakcji i zabytków znajdują się na terenie Birgu. Jeśli jesteśmy ograniczeni czasowo to właściwie możemy skupić się tylko na tym mieście.

Do odwiedzenia wszystkich najważniejszych atrakcji maltańskiego trójmiasta wystarczy nam jeden dzień, ale warto tu wpaść nawet na kilka godzin.

Do Trzech Miast możemy dostać się na dwa sposoby: samochodem lub statkiem z Valletty. My zachęcamy do przybycia drogą wodną. Tym bardziej, że opłata za rejs w jedną stronę nie jest wygórowana, a pozwala na spojrzenie na Wielki Port (ang. Grand Harbour) z innej perspektywy. Więcej informacji (lokalizacja przystani, ceny, rozkład) znajdziecie tutaj.

Birgu: historyczna siedziba Zakonu Maltańskiego

Birgu (malt.  Il-Birgu, czasami możemy spotkać się też z włoską nazwą Vittoriosa) jest najciekawszych z Trzech Miast. Do tego zachowało historyczny klimat, a spacer tutejszymi uliczkami pozwala cofnąć się w czasie o kilka wieków.

Birgu pełniło funkcję siedziby Zakonu Maltańskiego od 1530 do 1571 roku i wciąż możemy odnaleźć zabudowania z tego okresu.

Najnowocześniejszym obszarem jest odnowione wybrzeże, przy którym zacumowane są drogie statki i jachty. Mając więcej czasu warto jednak wejść w głąb miasteczka i pospacerować po nim bez mapy. Birgu jest na tyle małe, że w maksymalnie godzinę miniemy każdą z uliczek.

Fort Saint Angelo

Odnowiony w ostatnich latach fort Saint Angelo (malt. Forti Sant’Anġlu) jest symbolem Birgu oraz całego Wielkiego Portu (ang. Grand Harbour). Monumentalny kompleks stale przypomina o odwadze mieszkańców wyspy, którzy przeciwstawili się przeważającym siłom najeźdźcy.

Obecny wygląd fortu różni się jednak od tego z czasów Wielkiego Oblężenia. Pod koniec XVIII wieku kompleks przebudowano zgodnie z zamysłem flamandzkiego inżyniera Carlosa de Grunenbergh. Zaprojektował on cztery baterie skierowane w stronę wejścia do Wielkiego Portu, które mogły pomieścić nawet 50 dział.

Swój ślad pozostawili też Brytyjczycy, którzy w XX wieku zainstalowali w forcie dowództwo swojej marynarki. Fort przetrwał w dobrym stanie II wojnę światową, choć bomby spadły na niego kilkadziesiąt razy.

Dzięki renowacjom z ostatnich lat kompleks odzyskał swój dawny blask i obecnie jest jedną z najpopularniejszych atrakcji na wyspie.

Wybierając się do fortu Saint Angelo warto zdawać sobie sprawę, że nie pełni on funkcji muzeum jak fort św. Elma (Fort Saint Elmo) w Vallettcie. Nie oferuje też możliwości zwiedzenia wielu oryginalnych pomieszczeń. Wizyta w forcie Sant Angelo daje nam za to okazję pospacerowania po historycznym kompleksie i podziwiania widoków na Grand Harbour oraz okolicę.

Podczas zwiedzania obejrzymy filmy o historii Wielkiego Oblężenia oraz o czasach wojennych. Będziemy też mogli zajrzeć do kaplicy.

Uwaga! Zanim dostaniemy się do środka będziemy musieli podejść kawałek pod górę.

Zdjęcia: Muzeum Morskie Malty - Birgu.

Muzeum Morskie Malty

W historycznym budynku służącym dawniej jako piekarnia brytyjskiej Królewskiej Marynarki Wojennej (ang. Royal Naval Bakery) mieści się jedno z najciekawszych muzeów na wyspie - Muzeum Morskie Malty (malt. Mużew Marittimu ta' Malta, ang. Malta Maritime Museum). Placówka może pochwalić się imponującą kolekcją eksponatów prezentujących związek wyspy z morzem.

Budynek muzeum jest ozdobą nabrzeża Birgu i trudno go przegapić. Jego najbardziej charakterystycznym atrybutem jest niebieski zegar na wieży.

Kolekcja wystawiona jest na dwóch piętrach. Co warte odnotowania - muzeum nie skupia się tylko na obiektach z czasów joannitów, lecz prezentuje także eksponaty z ostatnich dwóch stuleci.

Podczas wizyty w muzeum zobaczymy m.in.:

• model statku typu karaka, którym podróżowali szpitalnicy; jednostka ta budziła lęk w sercach ich wrogów,
• makiety statków,
• silniki parowe,
• armaty,
• rzeźbę zdobiącą dziób statku HMS Hibernia z 1804 roku,
• historyczne kotwice, w tym największą zachowaną kotwicę z czasów rzymskich,
• manuskrypty oraz historyczne mapy,
• materiały przedstawiające historie: floty zakonu, podbicia wyspy przez Francuzów czy późniejszych dziejów z okresu panowania Imperium Brytyjskiego.

W muzeum możemy spędzić nawet 90-120 minut.

Pałac Inkwizytora

Trzecim najważniejszym z zabytków Birgu jest Pałac Inkwizytora (malt. Il-Palazz tal-Inkwiżitur, ang. Inquisitor's Palace). Budynek ten przez ponad 200 lat (od 1574 do 1798 roku) był siedzibą Inkwizycji, owianej złą sławą instytucji śledczej i sądowniczej, której podstawowym zadaniem było karanie heretyków.

Historia pałacu sięga lat 30. XVI wieku. Szpitalnicy niedługo po przybyciu na wyspę wznieśli gotycki gmach, w którym urzędował trybunał nazywany Castellania. Sąd ten orzekał w Birgu do 1572 roku, po czym został przeniesiony do nowej siedziby w Vallettcie.

Dawny budynek trybunału nie pozostawał zbyt długo bez gospodarza. W 1574 roku na Maltę przybył Pietro Dusina, wysłannik głowy Kościoła, który został pierwszym Wielkim Inkwizytorem Malty. Joannici zaoferowali mu dawny gmach trybunału, w którym urządzono prywatną kwaterę dla urzędującego inkwizytora, sąd oraz więzienie.

Przez ponad dwa stulecia na Maltę przybyło kilkudziesięciu wysłanych przez Rzym inkwizytorów. Wielu z nich wprowadzało do pałacu własne modyfikacje, a efektem ich wysiłków było przekształcenie surowej budowli w typowo rzymski pałac. Z oryginalnego, gotyckiego gmachu przetrwał zaledwie jeden wewnętrzny dziedziniec z charakterystycznym sklepieniem.

Historię Inkwizycji na Malcie zakończyło przybycie Francuzów. Nie zburzyli oni jednak siedziby trybunału, jak czynili to w innych miejscach, a zmienili jego przeznaczenie. Od końca XVIII wieku pałac pełnił wiele funkcji (m.in. szpitala).

Do naszych czasów przetrwało niewiele trybunałów Inkwizycji, a Pałac Inkwizytora jest prawdopodobnie jedynym możliwym do zwiedzenia.

Obecnie w murach budynku działa Narodowe Muzeum Etnograficzne, które skupia się na historii inkwizycji na Malcie. W trakcie zwiedzania przejdziemy m.in. przez: cele więzienne, salę tortur, salę sądową, apartamenty mieszkalne czy kuchnię.

Niestety, niewiele zachowało się z oryginalnych dekoracji czy wyposażenia. Wśród nielicznych wyjątków są fragmenty fresków. Wydaje się nam, że osoby zainteresowane historią powinny być zadowolone z wizyty w Pałacu Inkwizytora, ale niektórzy czytelnicy mogą czuć się lekko rozczarowani.

Zdjęcia: 1. Pałac Inkwizytora - Birgu, Malta; 2. Fort Saint Angelo - Birgu, Malta.

Birgu: inne zabytki i atrakcje

Odwiedzając Birgu warto zwrócić uwagę na jeszcze kilka miejsc i atrakcji:

• Muzeum Parafialne w dawnym Oratorium św. Józefa (ang. Oratory of St Joseph) - to niewielkie muzeum dostępne jest za darmo, choć działa jedynie w tygodniu i w godzinach porannych (od 9:30 do 12:00). [stan na 2019 rok] Wśród eksponatów zobaczymy różnorodne artefakty związane z zakonem, m.in.: relikwiarze, krzyż wykorzystywany przy publicznych egzekucjach, miecz oraz kapelusz wielkiego mistrza Jean De La Vallette, a nawet powóz. W muzeum nie spędzimy raczej zbyt wiele czasu, ale mając chwilę warto tu wstąpić.

• Dom Normański (przy ulicy Triq it-Tramuntana) - budynek z XIII wieku, który powstał w stylu sycylijsko-normańskim. Budynek wyróżnia gotyckie okno na pierwszym piętrze. Warto spróbować zajrzeć do środka - czasami można zajrzeć do środka (wejście darmowe, sugerowana donacja).

• Zajazd Francuski (fr. Auberge de France) - dawny zajazd francuskojęzycznych rycerzy-joannitów. Fasada jest już co prawda mocno nadgryziona zębem czasu, ale będąc w okolicy warto rzucić okiem na detale architektoniczne. Obecnie zajazd pełni funkcję lokalnego magistratu.

• Kolegiata świętego Wawrzyńca (malt. Knisja kolleġġjata ta' San Lawrenz) - barokowy kościół zaprojektowany przez Lorenzo Gafę, jednego z najważniejszych architektów działających na Malcie. Jego najbardziej znanym dziełem jest katedra w Mdinie.

Senglea: ogród wychodzący na zatokę i historyczne zabudowania

Senglea (nazywana też Isla, malt. L-Isla) powstała niedługo po przybyciu szpitalników na wyspę. W 1551 roku wielki mistrz Claude de la Sengle zlecił otoczenie sąsiadującego z Birgu półwyspu zespołem fortyfikacji. Tak powstało jedno z najmniejszych (zaledwie 200 metrów kwadratowych) oraz najgęściej zaludnionych miast na Malcie, które swoją nazwę zawdzięcza założycielowi.

Senglea mocno ucierpiała w trakcie II wojny światowej, a istotna część jej zabudowy została zniszczone. Bomby spadły m.in. na barokową bazylikę Matki Bożej Zwycięskiej (malt. Bażilika tal-Madonna tal-Vitorja), którą wzniesiono na cześć pokonania sił muzułmańskich podczas Wielkiego Oblężenia. Po wojnie świątynię odbudowano, ale w jej wnętrzu trudno dziś odnaleźć historyczną atmosferę.

Z perspektywy turysty Senglea nie oferuje zbyt wielu atrakcji. Do miasta wkraczamy przez bramę św. Anny. W trakcie spaceru po mieście w oczy rzucają się kolorowe balkony, historyczne budynki oraz statuy świętych, które znajdują się w rogach oraz niszach budynków. Mniej więcej w połowie ulicy Zwycięstwa (malt. Triq Il - Vitorja) miniemy plac z charakterystyczną statuą przedstawiająca Maryję z dzieciątkiem (malt. il-Madonna tan-nofs). Ufundowali ją mieszkańcy w podzięce za uratowanie miasta przed plagą z lat 1813-1814. Zaraza w ciągu dwóch lat wybiła niemal 5% populacji wyspy i zaledwie kilka miast nie zostało nią dotkniętych, w tym właśnie Senglea.

Na krańcu półwyspu znajdziemy niewielki ogród Gardjola (malt. Ġnien il-Gardjola), który oferuje świetny widok na całą okolicę. Nazwa ogrodu nawiązuje do niewielkiej wieży strażniczej leżącej na jej końcu, która służyła jako punkt obserwacyjny. Na budowli możemy zauważyć dwa najważniejsze atrybuty każdego strażnika: oko oraz ucho. Nad wejściem umieszczono z kolei postać żurawia. Wieżyczka ta istniała już w czasach Wielkiego Oblężenia i była częścią fortu św. Michała.

Jeśli doszliśmy do ogrodu Gardjola środkiem miasta, to w drogę powrotną warto udać się wzdłuż przyjemnego nabrzeża.

Cospicua: fortyfikacje oraz bramy miejskie

Cospicua jest największym z Trzech Miast, choć prawa miejskie i swoją obecną nazwę otrzymała dopiero w 1722 roku (wcześniej nosiła nazwę Bormla). Niestety, większość oryginalnej zabudowy miasta zniszczono podczas II wojny światowej. W oryginalnym stanie przetrwały jedynie fortyfikacje, dlatego Cospicua może być gratką dla tych czytelników, którzy interesują się architekturą obronną.

Na tyłach miasta rozciągają się dwie linie fortyfikacji: wewnętrzne nazywane Liniami św. Małgorzaty (malt. Is-Swar ta' Santa Margerita) oraz zewnętrzne Linie Cottonera (malt. Is-Swar tal-Kottonera)

Ozdobą pierwszych z nich jest wzniesiona w 1736 roku barokowa brama św. Heleny (malt. Il-Bieb ta' Santa Liena) z zachwycającym portalem. Za projekt bramy odpowiedzialny był francuski architekt Charles François de Mondion, który zasłynął z przebudowy głównej bramy prowadzącej do Mdiny.

Do bramy św. Heleny dojdziemy z Birgu w mniej niż 20 minut.

Druga z zachowanych bram, brama Notre Dame (malt. Il-Mina ta' Ħaż-Żabbar), była głównym wejściem w murach Cottonera. Brama powstała w 1675 roku i ma monumentalny kształt. Obecnie w budynku mieści się siedziba jednej z maltańskich organizacji. Brama Notre Dame znajduje się trochę dalej od bramy św. Heleny, ale wciąż w granicach spaceru.